برخی از مهمترین عوامل پیروزی مهاجران در سقیفه چنین است :
1. وجود اختلاف ریشه دار میان دو طایفه اوس و خزرج : در گرد همایی تنها هراس از زمامداری مهاجران بود که اوس و خزرج را به ظاهر متحد ساخته بود. این دو طایفه نه در آن روز و نه پیشتر ، هیچ اتحادی با هم نداشتند. در آن روز نیز تنها خزرجیان بودند که سعد بن عباده را نامزد زمامداری کردند نه اوس
طبری و ابن اثیر می نویسد : در روزگار همزیستی اینان با هم هیچ یک از این دو طایفه کاری انجام نمی داد مگر گروه مقابل ، به رقابت ، نظیر آن کار را انجام می داد و می گفت : هرگز بدین کار بر ما برتری نمی یابید. (200)
آخرین جنگ آنها بعاث شش سال قبل از هجرت رخ داد. گویند : خزرجیان برای کمگ گرفتن از قریش بر ضد اوسیان به مکه آمدند. و در آن جا با رسول خدا صلی الله علیه و آله آشنا شدند و هدایت یافتند. این اختلافات ،به همان میزان که هر دو گروه را به رقابت و ضعف دچار کرد ، جبهه مقابل آنها را نیرومند و سودجویی آنها را از این اختلاف حتمی ساخت. در آن کشمکش هر گروه به انتقال قدرت به جناح خویش می اندیشید و کسی اجازه نمی یافت از حق کسی همانند علی بن ابیطالب علیه السلام سخن گوید که در معرکه نیست. در آن میان ،هر جناح اگر از حق علی یخن به میان می آورد،در حقیقت بخشی از شانس پیروزی خود را به رقیب می سپرد و فرصت سودجویی طرف مقابل را بهتر فراهم می کرد
2.استدلال ابوبکر به حدیث پیامبر:او به این حدیث پیامبر استدلال کرد که الائمة من قریش:(201)
پیشوایان امت باید از قریش باشند.
3.برتری سیاسی بر انصار: مهاجران - به خصوص پیشگامان آنان در پذیرش اسلام - بیش از ده سال از انصار سابقه مبارزه، گفتگو و درگیری با دشمن و بردباری سیاسی داشتند. نیز آنها در مکه اغلب به بازرگانی ، داد و ستد و سفر اشتغال داشتند و همین امر تجربه اجتماعی ،سیاسی و اطلاعات آنان را افزون ساخته بود.حال آن که انصار بیشتر کشاورز بودند و تنها تجربه سیاسی آنها ، جنگ های بی پایه ای بود که جز فرسوده کردن نیروها و عمیق تر ساختن روح دشمنی و جهالت ایشان ، چیزی بر آنها نمی افزود. از خام اندیشی سیاسی آنها بود که می پنداشتند چه تفاوت که علی بن ابیطالب علیه السلام حاکم باشد یا دیگری !هر کس باشد - اگر منافق نباشد - برای حفظ و گسترش اسلام خواهد کوشید. از آن جا که این اولین تجربه سیاسی آنان بود ، نمی دانستند که کمترین اختلاف عقیدتی افراد و بلکه سلیقه ، ممکن است حکومت را به سمتی دیگر سوق دهد.
4. امتیازات اجتماعی و دینی : (202)
توسل به عامل خویشاوندی با پیامبر ، به مثابه ارزش پذیرفته در میان عرب ، هر چند انصار را ساکت کرد ، در حقیقت برای عوام فریبی مورد استدلال قرار گرفت. زیرا بودند کسانی که خویشاوندی و رابطه نزدیک تری با پیامبر داشتند اما از خلافت محروم شدند ، چنان که علی بن ابیطالب علیه السلام سقیفه گردانان را به همین امر نکوهش نمود.
5. ویژگی های ابوبکر :در سقیفه امتیازات ابوبکر بر دیگر مدعیان خلافت ،شخصیت وی را پذیرفته و مورد اعتماد عموم گردانیده بود و عده ای را به قبول بیعت او سوق داد. او از نخستین اسلام آورندگان ، پدر همسر پیامبرصلی الله علیه و آله عایشه ،همراه او در غار ، (203)
پیرمردی (204)
با تجربه در تجارت ، مردم شناس و در نیل به مقاصد خود ،بردبار شناخته می شد. افزون بر اینها ،به طایفه بنو تیم وابسته بود که در میان طوایف حاکم مکه هرگز در جنگ قدرت و تعارضات سیاسی ،که قبایل قریش ، بنی مخزوم ،بنی امیه و بنی هاشم را به ستوه آورده بود ، درگیر نبوده اند. از این نظر در جبهه بی طرف شناخته می شد.
ادعادی دیگر ، برگزاری نماز به دستور پیامبر بود. نخستین کسی که بدین امر اشاره کرد عمر ، و راوی آن دختر ابوبکر ، ام المومنین عایشه است. به اعتقاد عمر دستور پیامبر بر نماز خواند ابوبکر در مسجد ، در حقیقت تایید صلاحیت پیشوایی اوست ، حال آنکه گذشته از تردید در اصل آن واقعه ،روایات عایشه در این باره ، در ده ها مورد با یکدیگر تناقض دارد. (205)
فرصت جویی ، مهارت در جلب توجه حضار ، چاره اندیشی و استفاده به موقع از گفتارهای تاثیر گذار ، ویژگی های دیگر ابوبکر است. او با استفاده از پاره ای تعابیر موج آفرین ، تا مرز خواب مغناطیسی ، انصار را بی اختیار کرد و به پذیرش سخن خود ناچار ساخت.
6. نقش حساس عمر بن خطاب :به گفته ابن ابی الحدید اگر عمر و کوشش های او نبود ، ابوبکر به خلافت نمی رسید. واقعیت نشان می دهد که برای به خلافت رسیدن ابوبکر تلاش عمر از کوشش ظاهری ابوبکر بیشتر بوده است.
7. حضور نداشتن امام علی علیه السلام : اشتغال علی علیه السلام به تجهیز رسول خدا ص الله و علیه و اله و غم مصیبت آن حضرت ، او را از شرکت در شورای سقیفه بازداشت ،ولی انکار نمی شود که بسیاری از حاضران در سقیفه چنین پنداشتند که علی بن ابیطالب علیه السلام به خلافت رغبتی ندارد و آن را رها کرده است.
200) تاریخ الامم و الملوک ، ج 3 ، ص 7 ،الکامل فی التاریخ ،ج 2 ، ص 66.
201) دراین باره در مبحث پیامبراکرم (ص) و جانشینی نکاتی خواهیم داشت.
202) مانند سابقه در پذیرش اسلام ، یاری پیامبر و خویشاوندی با او.
203) بر پایه بیشتر روایات شیعه و نظر شماری از محققان سنی ، ابوبکر از آغاز با رسول اکرم (ص) همراه نبود و در بین راه با آن حضرت برخورد کرده است. الدر المنثور ،سیوطی ،ج 4 ،ص 196 ، بیروت ، 1403 ق ،کشف الاسرار و عدة الابرار ، ابوالفضل رشید الیدین میبدی ،ج 4 ، ص 136 و 137.افزون بر این ، اگر همراهی ،به تنهایی نوعی امتیاز باشد باید برای مرد مشرک دیگری به نام عبدالله بن ارقط که از غار تا یثرب راهنمای حرکت پیامبر بوده است ، امتیاز و فضیلت ویژه ای قائل بود.
204) مهمترین ویژگی ابوبکر که در سقیفه بر آن تاکید شد دارا بودن سن بیشتر بود. شرح نهج البلاغه ، ابن ابی الحدید ،ج 2 ،ص 39 و 57 ،ج 6 ، ص 43 ،45 ، 51 ،52 ،المحاضرات ،راغب اصفهانی ،ج 2 ، ص 213 .کنزالعمال ،ج 3 ،ص 140 ،ج 6 ، ص 391 ،الامامة و السیاسة ،ج 1 ، ص 11 ،انساب الاشراف ،ج 1 ، ص 579 ،الغدیر ، ج 1 ، ص 389 ،ج 7 ، ص 75 و 80 ،تاریخ الامم و الملوک ،ج 3 ،ص 199 ،الصواعق المحرقة ،ص 7 ، السیرة الحلبیة،ج 3 ،ص 395 و 396 ،العقد الفرید ، ج 2 ، ص 252.
205) درباره این موضوع در بخشی دیگر ، تحقیقی ارائه خواهیم کرد. درباره این تناقض ها ،ر.ک : الطبقات الکبری ، ج 2 ، ص 223 ،الکامل فی التاریخ ،ج 2 ،ص 322.
