76. أمن هو قانت آناء الیل ساجداً وقائماً یحذر الآخره ویرجوا رحمة ربه قل هل یستوی الذین یعلمون والذین لا یعلمون انما یتذکر أولوا الألباب
آیا کسی که در ساعات شب به عبادت مشغول است و در حال سجده و قیام، از عذاب آخرت می ترسد و به رحمت پروردگارش امید وار است با او که چنین نیست، یک سان است؟ بگو: آیا کسانی که می دانند با کسانی که نمی دانند، یک سانند؟ تنها خردمندان پند می پذیرد.
صاحب تنبیه الغافلین آورده است:
یکی از تابعین گفت: شنیدم که انس بن مالک می گوید: این آیه در شأن علی بن ابی طالب (علیه السلام) نازل شد. از این رو، به سراغ ایشان رفتم تا از نزدیک، عبادت او را نظاره کنم. به هنگام مغرب او را دیدم که همراه یارانش نماز مغرب گزارد تا این که از نماز فراغت یافت و به تعقیب نشست تا این که نماز عشا را خواند و به خانه رفت. در طول شب او را دیدم که نماز می خواند و قرآن تلاوت می کرد تا طلوع فجر شد. سپس به تعقیب پرداخت تا این که برخاست و تجدید وضو کرد و روانه مسجد گردید و نماز صبح را با مردم به جماعت خواند و به تعقیب نشست تا نماز ظهر و عصر را هم بخواند. در این میان، مردم (برای رتق و فتق امور خود و متخاصمین برای قضاوت) به حضورش بار می یافتند و آن حضرت بر ایشان قضاوت می کرد تا این که خورشید غروب کرد و من از مسجد خارج شدم (با این اعتراف و باور) که شهادت می دهم که این آیه، در شأن او نازل گردید.(256)
77. ضرب الله مثلاً رجلاً فیه شرکاء متشاکسون و رجلاً سلماً لرجل هل یستویان مثلاً ألحمد لله بل أکثرهم لایعلمون
خداوند مثالی زده است، مردی که مملوک شریکانی است که درباره او پیوسته با هم به مشاجره مشغولند، و مردی که تنها تسلیم یک نفر است، آیا این دو یکسانند؟ حمد مخصوص خداست؛ ولی بیش تر آنان نمی دانند.
امام علی (علیه السلام) در روایتی با اشاره به این آیه کریمه فرمود:
انا ذاک الرجل السلم لرسول الله.(257)
منم آن مردی که همواره تسلیم رسول خدا بود.
در حدیث دیگری از امام باقر (علیه السلام) آمده است:
الرجل السلم لرجل علی و شیعته.(258)
مردی که حقیقتاً تسلیم پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) است علی و پیروان واقعی اویند.
78. والذی جاء بالصدق و صدق به أولئک هم المتقون
اما کسی که سخن راست بیاورد و کسی که آن را تصدیق کند، آنان پرهیزگارانند.
بسیاری از مفسران، اعم از شیعه(259) و اهل سنت(260) در تفسیر این آیه، این روایت را نقل کرده اند که منظور از والذی جاء بالصدق پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) است و منظور از و صدق به حضرت علی (علیه السلام)؛ زیرا از میان مردان، امام علی (علیه السلام) نخستین کسی بود که پیامبر را تصدیق کرد.
79. أن تقول نفس یا حسرتی علی ما فرطت فی جنب الله و ان کنت لمن الساخرین
افسوس بر من از کوتاهی هایی که در اطاعت فرمان خدا کردم و از مسخره کنندگان (آیات او) بودم!
در روایت متعددی که از ائمه اهل بیت (علیهم السلام) رسیده است، جنب الله به امامان تفسیر شده است؛(261) از جمله، در روایتی از امام موسی بن جعفر (علیه السلام) چنین آمده است:
جنب الله، أمیرالمؤمنین و کذلک من کان بعده من الأوصیاء بالمکان الرفیع الی أن ینتهی الأمر الی آخرهم.(262)
جنب الله، امیرمؤمنان و هم چنین اوصیای بعد از او هستند که مقام والایی دارند، تا به آخرین نفر آنان (حضرت مهدی) برسد.
نیز در تفسیر علی بن ابراهیم از امام صادق (علیه السلام) نقل شده است که حضرت فرمود:
نحن جنب الله.(263)
جنب الله ماییم.
همین معنا در روایات دیگری از ائمه دیگر (علیه السلام) نیز نقل شده است.
256) تنبیه الغافلین، ص 147؛ مناقب ابن شهر آشوب، ج 2، ص 124.
257) شواهد التنزیل، ج 2، ص 176، ح 807؛ تفسیر نمونه، ج 19، ص 445.
258) شواهد التنزیل، ج 2، ص 177، ح 808؛ تفسیر نمونه، ج 19، ص 445.
259) مفسر بزرگ اسلام، طبرسی در مجمع البیان، و ابوالفتح رازی در تفسیر روح الجنان آن را از ائمه اهل بیت نقل کرده اند. (تفسیر نمونه، ج 19، ص 455).
260) جمعی از علمای اهل سنت، در تأویل این آیه، روایتی را از پیغمبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) به نقل از ابوهریره یا از طریق دیگر نقل کرده اند؛ از جمله، علامه ابن مغازلی در مناقب، علامه گنجی در کفایه الطالب، قرطبی در تفسیرش، علامه سیوطی در درالمنثور و هم چنین آلوسی در روح المعانی؛ نیز برای توضیح بیش تر ر.ک: احقاق الحق، ج 3، ص 177 به بعد؛ المراجعات، ص 64 (تفسیر نمونه، ج 19، ص 456)؛ تاریخ دمشق، ج 42، ص 359 و 360؛ ما نزل من القرآن فی علی (علیه السلام)، ص 204؛ شواهد التنزیل، ج 2، ص 178، ح 810.
261) بدیهی است جنب الله معنای گسترده ای دارد که شامل هرگونه مطلبی است که مربوط به خداوند باشد و به این ترتیب، تفریط در این قسمت، شامل همه انواع تفریطها در اطاعت از فرمان او، پیروی از کتب آسمانی و اقتدا به انبیا و اولیا می شود (تفسیر نمونه، ج 19، ص 514).
262) اصول کافی ج 1، ص 243، ح 1؛ تفسیر نور الثقلین، ج 4، ص 495؛ تفسیر نمونه، ج 19، ص 514.
263) تفسیر قمی، ج 2، ص 253.
