پس از رویداد غدیر و تاکید رسول اکرم صلی الله علیه و آله بر پیروی از علی بن ابی طالب علیه السلام سیاستهای پنهان منافقان به جنبش افتاد و تحرکاتی ویژه دنبال شد. کوشش برای ترور پیامبر صلی الله علیه و آله در میان راه غدیر تا مدینه یکی از آن توطئه هاست که با همکاری جبرئیل خنثی شد. این رفتارهای فتنه انگیز از نظر حضرت دور نبود و پیوسته به شیوه هایی مصلحت آمیز از تاثیر آن ها جلوگیری می کرد.
تصمیم های حضرت نشان می دهد که آن تحرکات به طور جدی در حال سازماندهی و گسترش بوده است و بایست اقدامات ویژه ای برای مقابله صورت می گرفت. در میان این اقدامها پیگیری سه امر اهمیت داشت:
1 - دور ساختن مخالفان از مدینه.
2 - زمینه سازی برای پذیرش زمامداری علی علیه السلام; هرچند وی نسبت به بسیاری از صحابیان سرشناس کم سن تر است.
3 - بی اعتبار ساختن کسانی که در کمین فرصت اند و بدون صلاحیت، زمینه زمامداری آن ها فراهم است.
البته شکی نبود که این همه بایست زیرکانه دنبال می شد، نه با جنجال. یکی از راه ها برای این هرسه هدف اعزام سپاه اسامة بن زید به خارج از مرزهای شبه جزیره بود که از سوی حضرت انجام گرفت.
جز این اقدام که تا حدود زیادی سبب دورکردن مخالفان علی علیه السلام از مدینه می شد، چند کار دیگر نیز صورت گرفت:
1 - تاکید بر نوشتن وصیت بر پیشوایی علی علیه السلام.
2 - وصیت شفاهی در خانه به لزوم پیروی از علی بن ابی طالب علیه السلام.
3 - سخنرانی عمومی در مسجد و بیان حدیث ثقلین.
جز مورد اول که مخالفان از انجام آن جلوگیری کردند، دو اقدام دیگر به خوبی دنبال شد و حجت بر مسلمانان تمام گردید.نگاشتن وصیت هم گرچه انجام نگرفت، هدف حضرت از آن تا حدی تامین شد.
ابن ابی الحدید در شرح خطبه 156 نهج البلاغه از قول استادش شیخ ابویعقوب معتزلی می نویسد:
چون بیماری پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله شدت یافت، دستور داد سپاه اسامه (×) به سوی شام حرکت کند و ابوبکر و دیگر بزرگان مهاجر و انصار درآن شرکت جویند. در آن صورت اگر حادثه ای برای رسول خدا صلی الله علیه و آله پیش آید، دستیابی علی علیه السلام به خلافت از اطمینان بیشتری برخوردار خواهد بود. (1)
در جایی دیگر ضمن اشکال بدین سخن می نویسد:
بهتر است بگوییم پیامبر نه قطعا بلکه گمان می کرد اگر بمیرد و ابوبکر و عمر در مدینه باشند پسرعمویش (علی علیه السلام) را کنارمی زنند. از این رو آن ها را دستور داد تا از مدینه خارج شوند. چنانچه ما نیز این کار را در مورد فرزندان خود در هنگام مرگ انجام می دهیم; در صورتی که ترس داشته باشیم یکی از آن ها بعد از مرگ ما همه اموال را تصرف کند و دیگران را محروم نماید، او را به مسافرتی دور دست می فرستیم. (2)
از این همه به خوبی برمی آید که تاکید بر اعزام سپاه اسامة بن زید واکنشی به موقع برای دور ساختن مخالفان علی بن ابیطالب علیه السلام و فراهم ساختن زمامداری آن حضرت بوده است. برای آنان که دانش و درک داشتند این برنامه ریزی ده ها پیام داشت و می دانستند که رسول خدا صلی الله علیه و آله بدین وسیله مسلمانان را به قانون «کفایت در سرپرستی » به جای «شهرت و سن بیشتر» درس می آموزد تا بدانند همه آن ها که مامور و مطیع یک جوان نورسیده اند و حتی برای فرماندهی یک غزوه کوتاه مدت صلاحیت ندارند، برای امر عظیم سرپرستی امور مسلمین که همطراز مقام نبوت است، شایسته نیستند.
اعزام سپاه اسامة بن زید
در سال هشتم هجرت از سوی پیامبر صلی الله علیه و آله سپاهی به فرماندهی جعفربن ابی طالب و زید بن حارثه و عبدالله بن رواحه برای مقابله با هجوم رومیان روانه آن سرزمین شد اما هر سه فرمانده اسلام در این جنگ به شهادت رسیدند. در سال نهم نیز که خبر آمادگی رومیان برای حمله به سرزمین حجاز در مدینه انتشار یافت، پیامبر خود با سی هزار تن عازم تبوک شد ولی بدون درگیری به مدینه بازگشتند. حال احتمال خطر، جدی بود. و به همین علت رسول خدا صلی الله علیه و آله در آخرین روزهای زندگی، در اواخر ماه محرم سال یازدهم هجری، پیش از این که در بستر بیماری افتد، سپاهی عظیم به فرماندهی اسامة بن زید(×) برای گسیل بدین ناحیه فراهم آورد.
ویژگی های سپاه
1 - سپاه زمانی راهی بود که حجاز و به خصوص مدینه از سوی دشمنان داخلی شبه جزیره به شدت تهدید می شد. (3)
2 - فرماندهی آن را جوانی هجده ساله برعهده داشت.
3 - سپاهیان آن از مهاجران - به ویژه مهاجران نخستین (4) - و افراد سرشناس بودند.
4 - علی بن ابی طالب علیه السلام به دستور پیامبر در این لشکر حضور نیافت.
5 - بازگشت این سپاه نزدیک به دو ماه به طول می انجامید. (5)
6 - پیامبر سرپیچی کنندگان از حرکت لشکر را لعن و نفرین کرده است. (6)
در فردای روز اعزام، رسول اکرم صلی الله علیه و آله به شدت تب کرد و در بستر افتاد. (7) و همین امرو نیز تهیه ساز و برگ جنگ و کمی سن فرمانده بهانه سرپیچی عده ای را سبب شد واز این زمان حرکت سپاه دچار وقفه گردید. (8)
چون جمعی به فرماندهی اسامه اعتراض کردند و آن را نکوهیدند، پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: شما در گذشته نیز مانند امروز که این فرمانده را سرزنش می کنید، فرماندهی پدرش را مورد ملامت قرار دادید ولی آگاه باشید به خدا سوگند که او شایستگی فرماندهی را داراست. (9) سپس نیز فرمود: «لعن الله من تخلف عن جیش اسامة »; خدای لعنت کند کسی را که از شرکت در سپاه اسامه سربتابد. (10)
با این همه، سپاهیان از اردوگاه جرف (×) قدمی پیش ننهادند. به خوبی معلوم بود که علت درنگ سپاه سرپیچی تنی چند از صحابیان با سابقه بود و نه افراد عادی سپاه. زیرا در آن صورت رفتار سپاهیان به شورش عمومی تعبیر می شد و نه سرکشی فردی.
ابوبکر، عمر و ابوعبیده جراح و کسانی دیگر، همه به مدینه بازگشتند و اسامه چون سپاه را آشفته و حال پیامبر را وخیم دید، در مدینه به رسول خدا صلی الله علیه و آله عرضه داشت: پدر و مادرم به فدایت باد، آیا اجازه می دهید چند روزی درنگ نمایم تا این که خداوند شما را شفا عنایت فرماید؟ حضرت فرمود: (خیر) حرکت کن و درنگ منما. عرض کرد: ای رسول خدا اگر حرکت کنم و شما در این حال باشید،قلبم اندوهگین خواهد بود. فرمود: حرکت کن به سلامتی و پیروزی. عرض کرد: دوست ندارم حال شما را از مسافران جویا شوم. فرمود: فرمان مرا اجرا کن.
آنگاه پیامبر صلی الله علیه و آله بی حال گردید و اسامه مهیای حرکت شد. چون پیامبر صلی الله علیه و آله به حال خود آمد، از موقعیت اسامه و سپاه سؤال نمود، به او گزارش دادند: او خود را آماده حرکت می کند. پس پیوسته می فرمود: سپاه را بفرستید. خداوند لعنت کند کسی را که در سپاه شرکت ننماید!
با این همه، کسان حاضر در پیرامون بستر رسول خدا صلی الله علیه و آله به فرمانهای آن حضرت چندان عنایتی نداشته و گاه فرمانهای وی رابر منافع و اهداف خویش تفسیر و تحریف می کردند. (11) به خوبی معلوم بود که این اخلال و تمرد، جدی و فراتر از بهانه است.
رسول خدا صلی الله علیه و آله با مشاهده کارشکنی درحرکت سپاه، با آن که در تب شدیدی به سرمی برد، دیگر بار با حالت خشم به مسجد آمد و ضمن نکوهش عاملان کارشکنی، متخلفان از حرکت سریع سپاه را ملعون خواند. (12)
برای پیامبر صلی الله علیه و آله جای تردید نبود که جمعی در انتظار مرگ اویند، اما هرچه تاکید او برحرکت سپاه بیشتر می شد، سرپیچی قوت می گرفت.
اسامه خارج شد در حالی که اصحاب در پیشاپیش او در حرکت بودند. در پایگاه «جرف» در حالی که ابوبکر و عمر و بیشتر مهاجران (13) و نیز از انصار اسید بن حضیر، بشیربن سعد و دیگر چهره های سرشناس در لشکر بودند، فرستاده ام ایمن آمد و به اسامه گفت: به مدینه بیایید که رسول خدا صلی الله علیه و آله وفات یافت. اسامه بی درنگ بازگشت و پرچم را در خانه رسول خدا صلی الله علیه وآله گذارد و در آن ساعت، پیامبر صلی الله علیه و آله وفات یافته بود. (14)
حکمت اعزام سپاه اسامه
حرکت سپاه اسامه در زمانی رخ می داد که سرزمین حجاز و به خصوص مدینه موقعیتی ویژه داشت. آوازه اسلام سرزمین های دور و نزدیک را فراگرفته بود. برای آنان که آهنگ مخالفت و ستیز در سر داشتند در این زمان بهترین موقعیت برای شورش و هجوم به مرکز حکومت نوپای اسلامی فراهم بود، در نواحی و اطراف تنی چند ادعای نبوت کرده و شماری را به گرد خویش داشتند. از اینان برخی به دستور پیامبر صلی الله علیه و آله سرکوب شدند. (15)
اسامه هجده ساله در حالی فرماندهی بزرگ ترین سپاه آن روز را برعهده می گیرد که با دارا بودن کاردانی و توان فرماندهی، هنوز تجربه نظامی ندارد. رسول خدا صلی الله علیه و آله در حال احتضار است و چون او رحلت کند و بیشتر مهاجران و انصار در مدینه نباشند و خاندان اونیز سرگرم تجهیز پیامبر شوند، بهترین فرصت برای ضربه زدن از سوی مخالفان فراهم خواهد بود. با این همه، پیامبر صلی الله علیه و آله در سخت ترین حال بدون هیچ تردید بر گسیل این لشکر تاکید می ورزد.
حایز اهمیت این که رسول خدا صلی الله علیه و آله کسانی چون ابوبکر، عمر و تنی چند از دیگر مهاجران و انصار را که عامل هیچ گونه پیروزی در جنگ ها نبوده اند، در زمره سپاه قرار می دهد. و حضور آنان را در مدینه لازم نمی شمرد و بلکه به تاکید می خواهد که اینان هرچه زودتر مدینه را ترک گویند. از طرفی علی علیه السلام را که عامل پیروزی های متعدد بوده است، در مدینه نزد خود نگاه می دارد. باید پرسید: اگر پیران سالخورده لشکر اسامه بادارندگی تجربه نظامی و شجاعت ویژه در این سپاه حضور یافته بودند، چرا به عنوان فرمانده بر گزیده نشدند؟! چنان که نوشته اند،کسی از مهاجران اولیه نماند مگر این که به سپاه پیوست. از چهره های سرشناس شهر ازجمله عمر، ابوبکر و ابوعبیده جراح و سعد بن ابی وقاص همه جزو سپاه بودند. (16)
جای شگفتی است که اعتراض به کمی سن اسامه در زمان حیات پیامبر صلی الله علیه و آله، بهانه سرپیچی مهاجران قرار می گیرد و سپاه بیش از پانزده روز بدین سبب و نیز عذر بیماری پیامبر صلی الله علیه و آله از رکت باز می ماند و پس از به خلافت رسیدن ابوبکر، در کمتر از نیم روز، این بهانه با یک جمله پاسخ داده می شود و سپاه حرکت می کند! (17) آیا علت این امر جزاین است که هم اینک سران گروه مخالف همه در مدینه اند و فرد سرشناس دیگری در سپاه باقی نمانده است تا پرچم مخالفت برافرازد؟! زمانی نیز از ابوبکر شنیده می شد که: حتی اگر بپندارم که درندگان مرا پاره پاره کنند،ماموریت سپاه اسامه را چنانچه رسول خدا صلی الله علیه و آله دستور داده است، به انجام می رسانم، گرچه جز من کسی باقی نماند. (18)
اگر عذر تاخیر نخست آن ها نگرانی از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله است، بایست به موجب این اندوه، دست کم سران ایشان در تشییع وغسل و دفن پیامبر صلی الله علیه و آله شرکت می جستند; حال آن که محققان و تاریخ نویسان اشاره ای به شرکت ایشان در تجهیز پیامبر صلی الله علیه و آله نکرده اند!
افزون براین، چگونه می توان پذیرفت که آنان در زمان حیات حضرتش به عذر اندوه رحلت پیامبر، آن بزرگوار را با سرپیچی از شرکت در سپاه چنان بیازارند که حضرت،ایشان را لعن و نفرین کند!
دیگر آنکه تمرد برخی از صحابیان از پیروی دستور اکید رسول خدا صلی الله علیه و آله آن ها را بیش از پیش به مسلمانان می شناساند و مرز نفاق و ایمان را برایشان روشن می ساخت. در آن صورت هرکس نمی خواست از علی علیه السلام در آینده جانبداری کند، بهانه ای نداشت. زیرا رسول اکرم صلی الله علیه و آله دوستداران راستین خود و افراد متظاهر را به ایشان شناسانده بود.
پی نوشتها:
1 - شرح نهج البلاغه، ج 9، ص 197.
2 - همان، ج 12، ص 83.
× اسامه فرزند زید بن حارثه است. زید در عصر جاهلیت، در یکی از نبردهای قومی اسیر شد و در بازار عکاظ به حکیم بن حزام فروخته شد. حکیم او را به خدیجه داد و او نیز زیدرا به پیامبر(ص) بخشید. پدر زید فرزندش را از آن حضرت طلب کرد. پیامبر(ص) زید را به اختیار خود نهاد و او ماندن نزد رسول خدا(ص) را برگزید. زید بن حارثه پس از علی(ع) اولین مردی بود که اسلام آورد و نماز گزارد. (سیره ابن هشام، ج 1، ص 264) مادرش ام ایمن کنیز آزاد شده رسول خدا(ص) است. اسامه در اواخر سلطنت معاویه درگذشت.
3 - الکامل، ج 2، ص 318; تاریخ طبری، ص 225.
4 - سیره ابن هشام، ج 2، ص 642; النص و الاجتهاد، ص 12.
5 - در ایام خلافت ابوبکر، سپاه اسامه راهی شام شد وپس از چهل یا هفتاد روز به مدینه بازگشت.
6 - شرح ابن ابی الحدید، ج 2، ص 20; المراجعات، ص 275و 276; ملل و نحل شهرستانی، مقدمه چهارم، ص 29.
7 - اعزام رسمی سپاه در ماه صفر و تدارک لشکر در ماه محرم بوده است.
8 - تاریخ طبری، ج 3، ص 186; شرح ابن ابی الحدید، ج 1،ص 159 - 162، به نقل دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج 5، ص 225.
9 - البدایة و النهایة، ج 5، ص 222; تاریخ طبری، ج 2، ص 224، چاپ بیروت; دارالکتب، ج 3، ص 184; الکامل، ج 2، ص 317، دار صادربیروت.
10 - شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج 6، ص 52;داراحیاءالکتب العربیة، ج 2، ص 20; المراجعات، ص 275 و276; ملل و نحل شهرستانی، مقدمه چهارم، ص 29.
×× محلی در پنج کیلومتری مدینه در راه شام.
11 - مسند احمدبن حنبل، ج 1، ص 356; الطبقات الکبری،ج 2، ص 217، 242 - 245; تاریخ طبری، ج 3، ص 192 و 193.ابن ابی الحدید در تایید نظر شیعه می گوید: می توان احتمال داد که فراخواندن اسامه از اردوگاه و جلوگیری از حرکت سپاه وی توسط برخی از همین حاضران پیرامون بسترپیامبر(ص) به قصد اعمال برخی اغراض انجام گرفته باشد.(شرح نهج البلاغه، ج 12، ص 82 - 90.
12 - شرح ابن ابی الحدید، ج 2، ص 20; المراجعات، ص 275 و 276; ملل و نحل شهرستانی، مقدمه چهارم، ص 29.
13 - انساب الاشراف، ج 1، ص 474، حدیث 955، تحقیق دکتر محمد حمیدالله، دارالمعارف مصر، 1359 ق. پنج مجلد.
14 - الطبقات الکبری، ج 2، قسمت اول، ص 136 و 137،چاپ لیدن، ج دوم، ص 189 - 191، چاپ بیروت; المغازی، ج 3،ص 856، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، مرکز نشردانشگاهی، پنج مجلد; شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج 6،ص 52 و ج 1، ص 160، 20 جلدی.
15 - تاریخ طبری، ج 2، ص 224 - 226، دارالکتب بیروت;الکامل، ج 2، ص 318، دارصادر.
16 - شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج 1، ص 159، چاپ دارالکتب العلمیه، بیروت، ج 2، ص 21 و ج 17، ص 177;الکامل، ج 2، ص 317; الطبقات، ج 4، ص 46 و 136; تهذیب ابن عساکر، ج 2، ص 391، ج 3، ص 215; کنزالعمال، ج 5، ص 312;تاریخ خمیس، ج 2، ص 172; تاریخ یعقوبی، ج 2، ص 93;حیاة محمد، حسنین هیکل، ص 467; الاصابة، ابن حجر، ج 8،ص 124; تاریخ ابن اثیر، ج 2، ص 317 - 321; المغازی، ج 3،ص 1118، چاپ اعلمی، بیروت; تاریخ طبری، ج 2، ص 224:چاپ بیروت.
17 - گروهی عمر را به وساطت نزد ابوبکر فرستادند که به جای اسامه فرد دیگری را نصب کند. ابوبکر خشمناک می گوید: ای فرزند خطاب! پیامبر(ص) او را به فرماندهی نصب فرموده و تو به من فرمان می دهی او را عزل کنم! آنگاه خود به اردوگاه می رود و بی درنگ اسامه را راهی می سازد.(الکامل، ج 2، ص 335; الطبقات الکبری، ج 2، قسمت 1، ص 137; البدایة و النهایة، ج 6، ص 305; تاریخ طبری، ج 2، ص 246; تاریخ یعقوبی، ج 2، ص 117.
18 - تاریخ طبری، ج 2، ص 245، دارالکتب بیروت; الکامل،ج 2، ص 334، دارصادر، بیروت.
مجله فرهنگ كوثر مرداد 1379، شماره 41
