احادیث اسلامی نیز مملو است از تعبیراتی است که نشان می دهد رابطه تنگاتنگی در میان علم و معرفت و آگاهی، با فضائل اخلاقی؛ و جهل و بی خبری و ناآگاهی، با رذائل اخلاقی وجود دارد که نمونه هائی از آن را در ذیل می خوانید:
1 - در رابطه معرفت با زهد که از مهمترین فضائل اخلاقی است از علی علیه السلام چنین روایت شده است:
«ثمرة المعرفة العزوف عن الدنیا»
میوه درخت معرفت، زهد در دنیا است. (1)
2 - در حدیث دیگری در همین زمینه از همان حضرت می خوانیم:
«یسیر المعرفة یوجب الزهد فی الدنیا»
مختصر معرفت و آگاهی، موجب زهد در دنیا است. (2)
در اینجا معرفت می تواند اشاره به معرفة الله باشد که در برابر ذات پاک بی نهایتش همه چیز کوچک و بی ارزش است، و از قطره در برابر دریا نیز ناچیزتر می باشد، و این خود از اسباب زهد و بی اعتنایی و زرق و برق دنیا است. یا این که اشاره به آگاهی از ناپایداری دنیا و تاریخ اقوام پیشین باشد که آن نیز روح زهد را در انسان زنده می کند و یا آگاهی به سرای جاویدان و عظمت نعمتهای آنجا است و یا همه اینها.
3 - در حدیث دیگری در ارتباط غنای ذاتی و ترک حرص و آز، با علم و معرفت، از همان امام علیه السلام می خوانیم:
« من سکن قلبه العلم بالله سبحانه، سکنه الغنی عن الخلق»
هر کس معرفت خداوند در دل او، جایگزین شود، غنی و بی نیازی از خلق در قلبش جایگزین خواهد شد. (3)
روشن است کسی که آگاه به صفات جلال و جمال خداست و جهان هستی را پرتو کوچکی از آن ذات بی نیاز می داند، تنها بر او توکل می کند و از غیر او خود را مستغنی و بی نیاز می بیند.
4 - در ارتباط معرفة الله با حفظ زبان از سخنان ناشایست و شکم از حرام؛ در حدیثی از پیامبراکرم صلی الله علیه و آله آمده است:
«من عرف الله و عظمه منع فاه من الکلام، و بطنه من الطعام»
کسی که خدا را بشناسد و بزرگ بشمرد، دهانش را از سخن (ناشایست) باز می دارد، و شکمش را از غذا (ی حرام) ! (4)
5 - در رابطه معرفت و خوف از خدا که سرچشمه انواع فضایل اخلاقی است، در حدیثی از امام صادق علیه السلام چنین آمده است:
«من عرف الله خاف الله و من خاف الله سخت نفسه عن الدنیا»
کسی که خدا را بشناسد، از (مجازات) او می ترسد، و کسی که از خدا بترسد نسبت به زرق و برق دنیا، بی اعتنا می شود! (5)
6 - در ارتباط روح گذشت و ترک انتقامجویی با معرفة الله، در حدیثی از امام امیرالمؤمنین علیه السلام می خوانیم:
«اعرف الناس بالله اعذرهم للناس و ان لم یجد لهم عذرا»
آگاهترین مردم به خدا کسی است که بیش از همه مردم را در برابر خطاهایی که مرتکب شده اند، معذور دارد، هرچند عذر (موجهی) برای آنها نیابد. (6) (بدیهی است این حدیث ناظر به مسائل شخصی است نه مسائل اجتماعی) .
7 - در ارتباط معرفة الله با ترک تکبر، در حدیث دیگری از همان حضرت می خوانیم :
«و انه لاینبغی لمن عرف عظمة الله ان یتعظم»
شایسته نیست برای کسی که از عظمت خدا آگاه است، بزرگی بفروشد! (7)
8 - در ارتباط پاکی عمل بطور کلی با علم و دانش، علی علیه السلام در حدیث دیگری می فرماید:
«لن یزکی العمل حتی یقارنه العلم»
هرگز اعمال آدمی پاک نمی شود، مگر این که قرین با علم و معرفت گردد! (8)
پیدا است که پاکی عمل و پاکی اخلاق معمولا از یکدیگر جدا نیست.
9 - در همین رابطه، در حدیثی از پیامبراکرم صلی الله علیه و آله می خوانیم:
«بالعلم یطاع الله و یعبد و بالعلم یعرف الله و یوحد و به توصل الارحام و یعرف الحلال و الحرام، و العلم امام العقل»
به وسیله علم و معرفت خداوند اطاعت و عبادت می شود؛ و به وسیله علم خدا شناخته و یکتا شمرده می شود؛ و نیز به وسیله آن صله رحم، برقرار می گردد؛ و حلال و حرام شناخته می شود؛ و علم پیشوای عمل است! (9)
در این حدیث نیز بسیاری از اعمال اخلاقی ثمره شجره علم و معرفت شمرده شده است.
10 - همین معنی با صراحت بیشتری در حدیث دیگری از امیرمؤمنان علی علیه السلام آمده است که فرمود:
«ثمرة العقل مداراة الناس»
میوه درخت عقل، مدارا و نرمخوئی با مردم است! (10)
در برابر احادیث که عمدتا رابطه علم و معرفت را با فضائل اخلاقی یا اعمال اخلاقی، نشان می دهد، روایاتی نیز در منابع اسلامی آمده است که رابطه میان جهل و رذائل را تبیین می کند که آن هم تاکیدی است بر موضوع مورد نظر، از جمله:
1 - در حدیثی از علی علیه السلام می خوانیم:
«الجهل اصل کل شر»
جهل و نادانی ریشه هر شر و بدی است! (11)
2 - در حدیثی دیگری از همان حضرت می فرماید:
«الحرص و الشره و البخل نتیجة الجهل»
حرص و طمع و بخل، نتیجه جهل و نادانی است! (12)
چرا که شخص حریص و طماع، غالبا به سراغ چیزهایی می رود که بیش از نیاز زندگی اوست؛ و در واقع، علاقه او به مال و ثروت و مواهب مادی یک علاقه غیر منطقی و غیر عقلانی است؛ و همچنین بخیل با بخلش، چیزهایی را برای خود نگهداری می کند که هرگز در زندگی شخصی او قابل جذب نیست، بلکه آن را برای دیگران وا می گذارد و می رود!
3 - در تعبیر زیبای دیگر از همان حضرت، رابطه جهل با رذایل اخلاقی به گونه جامعتری بیان شده است؛ می فرماید:
«الجاهل صخرة لاینفجر مائها! و شجرة لا یخضر عودها! و ارض لایظهر عشبها!»
جاهل سنگی است که هرگز آب از آن جاری نمی شود؛ و درختی است که شاخه هایش سبز نمی گردد؛ و زمینی است که گیاهی از آن نمی روید! (13)
4 - در حدیث دیگری از امیرمؤمنان علی علیه السلام به این نکته اشاره شده است که جاهل همیشه یا در طرف افراط است، یا در طرف تفریط؛ فرمود:
«لاتری الجاهل الا مفرطا او مفرطا» (14)
با توجه به این که طبق نظر معروف علمای اخلاق فضائل اخلاقی همواره حد وسط در میان افراط و تفریطی است که به رذائل منتهی می شود، از حدیث فوق بخوبی می توان این حقیقت را دریافت که در میان جهل و رذائل اخلاقی رابطه بسیار نزدیکی است.
5 - بسیاری از علمای اخلاق گام نخستین را برای اصلاح اخلاق و تهذیب نفس و خودسازی، اصلاح زبان می دانند؛ و در احادیث اسلامی به رابطه میان جهل و نادانی با آلودگی زبان، اشاره شده است؛ در حدیثی از امام دهم حضرت هادی علیه السلام می خوانیم:
«الجاهل اسیر لسانه»
جاهل اسیر زبان خویش است! (15)
کوتاه سخن این که در مورد رابطه میان علم و اخلاق حسنه، و جهل و اخلاق سیئه، آیات و روایات فراوانی وجود دارد، و نشان می دهد که یکی از طرق مؤثر تهذیب نفوس، بالا بردن سطح دانش و معرفت آنها و افزایش آگاهی، و شناخت مبدا و معاد، و اطلاع بر آثار و پیامدهای فضایل و رذایل اخلاقی است.
این افزایش معرفت، در واقع دو شاخه دارد:
یک شاخه آن افزایش معرفت نسبت به زیانهای رذائل اخلاقی در مورد فرد و جامعه است؛
درست مثل این که اگر انسان بداند استعمال مواد مخدر یا مشروبات الکلی چه زیانهای غیر قابل جبرانی دارد، زمینه ترک آن در وجودش فراهم می گردد؛ بنابراین، همان گونه که برای مبارزه با مواد مخدر و مشروبات الکلی، باید مردم را به زیانهای این امور آگاه ساخت؛ همچنین برای مبارزه با رذائل اخلاقی و پرورش صفات فضائل، باید عیب و حسن آنها را برشمرد؛ و افراد را از آن آگاه نمود؛ هرچند هیچ کدام از این دو، علت تامه نیست ولی بی شک زمینه ها را برای فضائل اخلاقی آماده و راه را همواره می سازد.
شاخه دوم، بالا بردن سطح معرفت بطور کلی است؛
یعنی، هنگامی که معارف الهیه نسبت به مبدا و معاد و احوال اولیاء و انبیاء، و امور دیگری از این قبیل، بالا برود؛ انسان نسبت به فضائل اخلاقی، علاقه مند و از رذائل، متنفر می گردد.
و به تعبیر دیگر، پایین بودن سطح معارف و جهل در امور اعتقادی، محیط مناسبی را در فکر و جان انسان برای رویش خارهای رذائل فراهم می سازد، در حالی که افزایش آگاهی، سرزمین روح و جان را برای دمیدن گلهای فضیلت، مهیا می کند.
پاورقی :
1 - غرر الحکم .
2 - غررالحکم.
3 - همان.
4 - اصول کافی، جلد2، صفحه 237
5 - همان مدرک، صفحه 68، حدیث 4
6 - غرر الحکم.
7 - نهج البلاغه، خطبه 147
8 - غرر الحکم.
9 - تحف العقول، صفحه 21
10 - غرر الحکم.
11 - غررالحکم.
12 - همان.
13 - همان.
14 - نهج البلاغة، کلمات قصار، شماره 70
15 - بحار الانوار، جلد 75، صفحه 368.
