از دلیلهای استواری که آرام بخش دل حقیقت جویان است، و به درستی صدور توقیعات از طرف امام غایب حجه بن الحسن (عجل الله فرجه) اطمینان می بخشد آشنائیی است که بعضی از شیعیان و اصحاب ائمه با خط امام زمان خود داشتند و نشانیهای آن را می دانستند. مهمتر آنکه مؤمنان پژوهشگر و دقیق خود قبل از امام نمونه خط خواسته بودند به این خبر توجه کنید: احمد بن اسحاق که از صحابه نزدیک امام حسن عسکری (علیه السلام) است به خدمت حضرت می رسد و عرض می کند: نامه ای با دستخط مبارک خود برایم بنویس که ببینم و خط شما را بشناسم، تا هر وقت نامه شما بمن می رسد بدانم تزویری در کار نبوده و از خود شماست. امام حسن (علیه السلام) پذیرفت و ضمن اینکه یادآور شد گاهی خط بواسطه تعویض قلم مختلف می شود دستور داد قلم و دواتی آوردند و نامه ای نوشت و به وی داد. (1)
در آغاز نوشته گفتیم اصطلاح توقیع در مورد نامه های کوتاه امام هادی و عسکری علیهما السلام که در جواب سوالات شیعیان می نوشتند نیز بکار رفته، زیرا آنان هم زندگی نسبه مخفی داشتند و با مکاتبه و وسیله وکیلان با مردم در تماس بودند، بدین جهت احمد بن اسحاق نمونه خط مطالبه می کند و حضرت به او ارائه می دهد. با این آشنائی قبلی اصحاب خاص است که احمد بن حسن بن اسحاق قمی تصریح می کند که: چون خلف صالح (علیه السلام) زاده شد از آقای ما حسن بن علی عسکری (علیه السلام) به جدم نوشته ای رسید که در آن به دستخطی که توقیعات به آن بر جدم وارد می شد نوشته شده بود. (2)
فرزندی برای ما زاده شد، که باید خبرش نزد تو پوشیده و از همه مردم پنهان ماند. ما آن را اظهار نمی کنیم مکر به نزدیکان به واسطه خویشاوندی و به دوستان به سبب دوستیشان. اما دوست داشتیم این مژده را به تو اعلام کنیم تا خدا ترا به آن مسرور گرداند، همچنان که ما را از آن خوشحال کرد، و السلام. (3)
آنچه نقل شد در مورد توقیعات رسیده از امام یازدهم بود اما اخباری که در دو کتاب مرجع ما درباره خط و نویسنده توقیعات آمده سه خبر در کمال الدین است و تعبیر به گونه ای است که در دو روایت نویسنده را خود امام معرفی می کند، و در یکی به خط شناخته شده، و شش خبر در کتاب الغیبه آمده که دو خبر آن خط را از خود امام می داند و چهار خبر توقیع را به همان خطی می داند که در زمان امام حسن عسکری نوشته می شد و آشنا بود. از نظر اهمیتی که دارد مورد استشهاد از این اخبار را نقل می کنیم: کمال الدین، باب ذکر التوقیعات: حدیث ۲: محمد بن صالح همدانی گفت: به صاحب الزمان (علیه السلام) نوشتم... پس امام (علیه السلام) جواب نوشت... (ص ۴۸۳) حدیث ۳: محمد بن همان گوید از محمد بن عثمان عمری شنیدم که می گفت: خرج توقیع، بخط اعرفه یعنی توقیع به خطی که می شناختم از جانب امام بیرون آمد...
آخرین شاهد: خبریست طولانی متضمن پاسخهای متعدد به سوالات اسحاق بن یعقوب که در کتاب الغیبه نیز نقل شده، و از آن ماخذ نقل خواهیم کرد. اما در کتاب الغیبه دو خبر زیرین که در بخش ویژه توقیعات آمده مانند اخبار قبلی صراحت دارد که توقیعات به خط خود حضرت - که ظاهرا آشنا و شناخته شده بوده - می باشد:
۱ - ابن ابی غانم قزوینی و گروهی از شیعیان درباره جانشین امام حسن عسکری با هم مشاجره می کردند. ابن ابی غانم می گفت امام یازدهم درگذشت و رزندی برجا نگذاشت. قرار شد که در این باره نامه ای بنویسند و به حضور امام غایب بفرستند، و از آنچه درباره اش مشاجره کردند حضرت را بیاگاهانند. به این قرار عمل کردند، «فورد جواب کتابهم بخطه علیه و علی آبائه السلام...»: پس جواب نوشته شان به خط امام که بر او و بر پدرانش درود باد رسید... (ص ۱۷۲).
۲ - محمد بن یعقوب کلینی از اسحاق بن یعقوب نقل می کند که گفت: از محمد بن عثمان عمری درخواست کردم مکتوبی که در آن مسائل دشوارم را طرح کرده ام به حضور امام بفرستد، «فورد التوقیع بخط مولانا صاحب الدار (علیه السلام)...»: (4) توقیع بخط مولای ما - صاحب آن خانه - (علیه السلام) رسید... (ص ۱۷۶) اما چهار خبر دیگر که ضمن شرح حال سفیران ممدوح در کتاب الغیبه آمده توقیعات را به خطی که در زمان امام حسن عسکری (علیه السلام) با آن آشنا بودند معرفی می کند و اینک اخبار مورد نظر:
۱ - ابونصر هبه الله بن احمد کاتب که فرزند دختر ابو جعفر عمری دومین نایب خاص است می گوید: توقیعات صاحب الامر (علیه السلام) بر دست عثمان بن سعید و فرزندش ابو جعفر محمد بن عثمان به شیعیان و اصحاب خاص امام حسن عسکری (علیه السلام) به امر و نهی و پاسخ سوالات می رسید، «بالخط الذی کان یخرج فی حیاه الحسن (علیه السلام)»:، به همان خطی که توقیعات در زمان حیات امام حسن عسکری (علیه السلام) صادر می شد (ص ۲۱۶).
۲ - عبد الله بن جعفر حمیری نقل می کند چون ابوعمروعثمان بن سعید در گذشت، «اتتنا الکتب بالخط الذی کنا نکاتب به باقامه ابی جعفر رضی الله عنه مقامه». درباره واداشتن و انتصاب ابو جعفر محمد بن عثمان بجای پدرش، نامه ها به همان خطی که با ما مکاتبه می شد رسید (ص ۲۲۰).
۳ - هبه الله بن محمد فرزند دختر ام کلثوم از مشایخش خبر داد که: شیعه همواره بر عدالت عثمان بن سعید و محمد بن عثمان پا بر جا بود تا اینکه عثمان بن سعید فوت کرد، و فرزندش ابو جعفر محمد بن عثمان او را غسل داد، و به اداره امور پدر و نیابت امام قیام کرد... «و التوقیعات تخرج علی یده الی الشیعه فی المهمات طول حیاته بالخط الذی کانت تخرج فی حیاه ابیه عثمان»: و توقیعات در مدت زندگی اش راجع به امور مهم از دست او به شیعه می رسید، به خطی که در دوران زندگی پدرش عثمان توقیعات صادر می شد (ص ۲۲۱)
۴- ابونصر هبه الله گوید «و یخرج الیهم التوقیعات بالخط الذی کان یخرج فی حیاه الحسن (علیه السلام) الیهم»: از دست محمد بن عثمان عمری توقیعات به مردم می رسید، به خطی که در زمان حیات امام حسن عسکری (علیه السلام) توقیعات برای مردم صادر می شد (۲۲۳). بنابر این خبرها بعضی توقیعات را خود امام شخصا مرقوم می فرموده، و بعضی دیگر را کاتبی از زمان حضرت امام حسن عسکری (علیه السلام) چنین ماموریتی داسته است. بهر صورت آنچه مهم است و مورد نظر ماست این است که اصحاب خاص با آشنایی که با خط و نامه امام پیدا کرده بودند راهی منطقی و روشی یقین آور برای تشخیص درستی و نادرستی توقیعات رسیده یافته بودند، و تا آثار صدق و صحت در آنها مشاهده نمی کردند اخبار را نمی پذیرفتند و تلقی به قبول نمی نمودند. بی گمان حجت خدا خود به موجباتی که ایجاد اطمینان نسبت به توقیعات بکند توجه داشته اند، چنانکه مثلا می بینیم در زمان نایب سومشان - ابو القاسم حسین نوبختی - زمانی که این شایعه پیدا شد که بعضی توقیعات به وسیله شلمغانی تهیه و صادر می شود، حضرت صریحا آن را تکذیب کردند، و در توقیعی خطاب به علمای سوال کننده فرمودند: آنچه را که تردید داشتید، یا آنچه که از دست او به شما رسیده، همه را به ما برگردانید تا صحت یا بطلان آن را اعلام کنیم. (5)

پاورقی :
(1) شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ۲۳۳:۳ و۲۷۴ به نقل از: پژوهشی در زندگی امام مهدی (علیه السلام) ۱۸۸.
(2) چنین است متن حدیث... فاذا فیه مکتوب بخط یده علیه السلام الذی کان ترد به التوقیعات علیه.
(3) کمال الدین، ۴۳۳ - ۴۳۴.
(4) در کمال الدین عبارت مذکور بدین صورت است: فوردت فی التوقیع بخط مولانا صاحب الزمان، علیه السلام ۴۸۳....
(5) کتاب الغیبه، ۲۲۸ - ۲۲۹.

نوشتن دیدگاه