چنانکه از سرگذشت نایبان چهارگانه حضرت حجت (علیه السلام) بر می آید، وسیله ارتباط آنان با شیعیانی که در شهرهای مختلف می زیستند دانشمندان پرهیزگار دیگری بودند که از طرف آنان سمت وکالت داشتند. این وکلا از شیعیان صمیمی ائمه و چهره های درخشان علم و تقوا بودند و به سرپرستی و راهنمایی شیعیان می پرداختند. وجوه شرعیه را دریافت و بر طبق نظر نایبان خاص صرف می کردند، و توقعیات نیز در جواب مردم به وسیله آنان می شد.
وکیلان که حدود صد نفر در شهرهای مختلف شیعه نشین ذکر شده اند به خدمت امام غایب نمی رسیدند، بلکه میانجی آنان و امام یکی از نواب اربعه بوده است. بدین ترتیب امام پنهان نیروی رهبری و وظیفه راهنمایی مردم را بر اساس تقسیم کار و مسوولیتها بین دانشمندان مطمئن پرهیزگار پخش کرده بود، و از طریق آنها آثار وجودی و رهبری اش را به امت می رساند.
شیخ طوسی در کتاب الغیبه، شماری از آنان را نام برده و توقیعاتی که در توثیق و تعریفشان از سوی امام زمان صادر شده نقل کرده است ما برای اختصار فقط نامشان را ذکر می کنیم: ابوالحسین محمد بن حمزه اسدی (میم ری)، احمد بن اسحاق اشعری، احمد بن حمزه بن الیسع، ابراهیم بن محمد همدانی. (1)
اما صدوق در باب ۴۳ کمال الدین در شرح کسانی که حضرت قائم (علیه السلام) را دیده اند، از محمد بن ابی عبد الله کوفی روایت می کند: کسانی که بر معجزات صاحب الزمان (علیه السلام) واقف شده اند، یا وکیلانی که حضرت را دیده اند، و خبرش به او رسیده بدین شرح می باشند: در بغداد عمری و فرزندش (نایب اول و دوم امام)، حاجز، بلالی، عطار. از کوفه: عاصمی، و از اهل اهواز: محمد بن ابراهیم بن مهزیار. از اهل قم: احمد بن اسحاق، و از اهل همدان: محمد بن صالح، و از اهل ری: بسامی و اسدی - یعنی خودس - (دومین راوی در سلسله ناقلان خبر)، و از اهل آذربایجان قاسم بن العلاء، و از اهل نیشابور: محمد بن شاذان. سپس از غیر وکلا نیز عده ای را نام می برد که به رعایت کوتاهی سخن از نقلش صرف نظر می کنیم. (2)
ابوعلی فضل بن حسن طبرسی - از علمای سده ششم - در اواخر کتاب اعلام الوری نام ۶۵ تن را می برد که امام پنهان را دیده اند یا بر ایشان توقیعات صادر شده است. (3)
توضیح ناگفته نماند رویت این وکیلان یا شیعیان موثق امام را امر یاستثنایی است که در موارد خاص تحقق یافته، و ظاهرا برای ایجاد اطمینان قلب بیشتر در آنان و دیگر شیعیان - از طریق نقل آن ثقات - انجام گرفته است. اما روش متداول و سیره همان بوده که جز سفیران چهارگانه کسی دیگر با امام در ارتباط مستقیم نبوده است. پس این اخبار مخالف با احادیثی که رویت حضرت را نفی می کند نیست.

پاورقی :
(1) کتاب الغیبه، ۲۵۷ - ۲۵۸.
(2) کمال الدین، ۴۴۲.
(3) اعلام الوری باعلام الهدی، ۴۲۵.

نوشتن دیدگاه