بعد علمی
عمروبن حمق خزاعی از دانشمندان مشهور صدر اسلام است. معارف پژوهان فراوانی ازنقاط مختلف جهان، به ویژه درسال های سکونت او در شام، به نزدش می رفتند و از دانشش بهره می بردند. روایاتی نیز در کتب تاریخ و حدیث از رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) به نقل از عمرو بن حمق آمده است، که در اینجا تنها به دو روایت اشاره می گردد:
1 - عن رفاعة قال: حدثنی اخی، عمروبن حمق قال سمعت رسول الله صلی الله علیه وآله یقول: «مامن رجل امن رجلا علی دمه فقتله فانابریی ء من القاتل و ان کان المقتول کافرا» (1) ; رفاعه گفت: برادرم، عمروبن حمق برایم از زبان مبارک پیغمبر صلی الله علیه و آله چنین گفت:«از مردانگی به دور است که فردی، مردی را درپناه خود گیرد (به او امان دهد.) و زنده بودنش را تعهد کند، آن گاه او را بکشد. من از چنین کشنده ای بیزارم، هرچند مقتول کافر باشد.»
رفاعة بن شداد، راوی دوم حدیث، پرورش یافته مکتب امیرالمؤمنین (صلی الله علیه و آله) است و از عمروبن حمق استفاده علمی فراوانی برده و تا واپسین لحظات عمر همراه او بوده است.
2 - حدثنا ابویوسف عن عبدالرحمن بن شریح المعافری عن عمیرة بن عبدالله المعافری یقول: حدثنی ابی انه سمع عن عمروبن الحمق انه قال: قال رسول الله صلی الله علیه وآله: «تکون فتنة اسلم الناس فیها اوقال: خیرالناس فیها الجند العربی قال عمروفلذالک قدمت علیکم »; (2) ابو یوسف ازعبدالرحمن بن شریح معافری و او از پسر عموی خود عمیرة بن عبدالله معافری و اواز قول پدرش نقل کرد: شنیدم که عمروبن حمق خزاعی گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:«فتنه ای خواهد آمد که سالم ترین مردم یا بهترین آنان در آن فتنه، سپاه عرب هستند.» عمرو گفت: برای همین فرموده حضرت بود که من نزد شما آمدم.
عمروبن حمق درعصر «ممنوعیت حدیث » می زیست ولی همواره احادیث پیامبر صلی الله علیه و آله را آشکارا باز می گفت و مردم را با کلام و زندگی آن حضرت آشنا می کرد. او از صحابه ای است که امیرالمؤمنین علیه السلام را به عنوان نخستین ایمان آورنده یاد کرده (3) و از روایان مشهورحدیث غدیر است. (4)
عمروبن حمق در نگاه معصومین علیهم السلام
عمرو بن حمق از آغاز پذیرش اسلام،لحظه ای قرار نداشت. قلبش مالامال از عشق به خدا بود. نام خدا زبانش را به خود مشغول می داشت. چون زبانش از ذکر باز می ایستاد،ندای حق روحش را بر می انگیخت و تسبیح الله از سینه اش به گوش می رسید. سعادت رادر پیروی از پیامبر و اهل بیت او می دید.هوش و تلاش او باعث گشت تا به سرعت در ردیف بزرگ ترین صحابه رسول خداعلیه السلام قرارگیرد و از دعای مخصوص پیامبرصلی الله علیه وآله بهره مند گردد. رسول خداصلی الله علیه وآله در حضور یاران خویش، عمرو را این گونه دعا فرمود: «اللهم امتعه بشبابه »; خداوندا به جوانی اش برکت ده! در اثر همین دعای آن حضرت بودکه عمرو بن حمق در هشتاد سالگی هیچ موی سفیدی در سر و صورتش یافت نمی شد. (5)
حضرت امیرالمؤمنین لملم علی علیه السلام در جنگ صفین درباره اش فرمود: «اللهم نورقلبه بالتقی و اهدنا الی صراط المستقیم.»; پروردگارا! قلب او را به نور تقوا روشن کن و ما را به راه راست هدایت فرما.ای عمرو! کاش صدنفر مانند تو در لشگر من بود. (6)
امام حسین علیه السلام از شهادت عمرو بن حمق خزاعی به دست معاویه، بسیار ناراحت گردید.آن حضرت نامه ای به معاویه نوشت و او را بدین گونه سرزنش کرد: «اولست قاتل عمروبن حمق صاحب رسول الله صلی الله علیه وآله العبدالصالح الذی ابلته العبادة فنحل جسمه واصغر طائرا انزل علیک من راس الجبل ثم قتله جراة علی ربک استخفافا بذالک العهد.»; آیا تو قاتل عمروبن حمق نیستی; آن بنده شایسته ای که در عبادت خداوند پیکرش لاغر و ناتوان و چهره اش زرد و رنجورشده بود. تو او را کشتی، در حالی که به او امان داده بودی، آن چنان امانی که اگر به مرغان آسمان داده بودی، از کوهستان ها به سویت می آمدند، آنگاه ناجوانمردانه خونش را ریختی. تو بر پروردگارت گستاخ شده ای و پیمانش را درهم شکسته ای » (7)
سخن امام حسین علیه السلام اشاره به امانی است که معاویه در صلح با امام حسن علیه السلام به شیعیان داده بود.
پیامد شهادت عمروبن حمق
شهادت عمروبن حمق، یار وفادار حضرت محمد صلی الله علیه و آله از رخدادهای دردناک جهان اسلام بود. مؤمنان آگاه از شنیدن آن به سوگ نشستند و بر غربت اسلام اشک ریختند. موج اعتراضات بالا گرفت. سخنان انتقادآمیز مسلمانان، به ویژه صحابه پیامبر(صلی الله علیه وآله) به دربار دمشق رسید و خیال معاویه را پریشان نمود.او که تا آن لحظه از کشتن عمرو بن حمق با افتخار سخن می گفت و مردم را از هرسو به تماشای سربریده وی فرا می خواند; ناگهان تغییر روش داد و مرگ عمروبن حمق را بر اثر«مارگزیدگی » اعلام کرد.
مورخان چندی نیز از روی غفلت و یا تعصبات سیاسی و مذهبی از گفتار معاویه پیروی کرده اند و نوشته اند: «دخل غارافنهشته حیة فقتله. فبعث الی الغار فی طلبه فوجد میتا»; عمرو داخل غاری شد. ماری وی راگزید و از دنیا رفت. چون برای دستگیری اش آمدند، او را مرده یافتند.
از میان مورخان مسلمان، تنها ابن قتیبه و ابن عبدالبرقرطبی به دام چنین ترفندی نیفتاده اند. پیامد شهادت عمروبن حمق برای فرزند هند چنان سنگین بود که در واپسین لحظات زندگی برخود می پیچید و از انجام آن می نالید. ابن اعثم کوفی می نویسد: «معاویه در بستر مرگ با رنج و اندوه می گفت: مرا با تو چه افتاده بود ای حجر بن عدی و نیز چه افتاده بود مرا با تو ای عمرو بن حمق خزاعی. چرا با توخلاف کردم، ای پسرابوطالب! و چندان بی قراری کرد تا از هوش رفت.» (8)
زن عمرو در زندان
آمنه زن عمرو بن حمق نخستین زنی بودکه در اسلام به جرم مبارزات شوهر، به زندان افتاد. او فشار غل و زنجیرهای سنگین را تحمل کرد و ماه ها در یک اتاق تاریک به سربرد. پیکرش بر اثر رنج های فراوان و کمی آب و غذا بسیار نحیف شده بود. سرانجام دریکی از روزها چند مامور با شتاب و پرخاش به سوی او آمدند و جسم نسبتا سنگینی را به دامنش پرتاب کردند. نخست از شدت تعجب چیزی نفهمید. اما پس از چندی که به دقت نگریست، سر شوهر را در دامن دید. زن مدت کوتاهی خاموش بود و با حیرت به چهره خون آلود شوهرنگاه کرد. آمنه چهره خود راخراشید و در برابر ماموران معاویه گفت: «ای وای از مظلومیت تو در این دنیای پست و این تنگنای دردناکی که ستمگران برایت فراهم آورده اند! درود و سلام بر همسری که مرا همیشه دوست می داشت و امروز هم به دیدار من آمده است، تا هرگز از یادش نبرم!»(9)
مقبره عمرو
به دستور معاویه، سرازتن عمروبن حمق جدا کردند و پیکرش را در کنار شهر موصل،بر بالای تپه ای گذاردند. کسی جرات دفن کردن پیکر او را نداشت. سرانجام پس از چند روز که غلام عمرو بن حمق از شهادت اربابش آگاه شد، بدن پاک آن شهید راه امامت را به خاک سپرد. معزالدوله دیلمی در قرن پنجم هجری برای عمروبن حمق مقبره ای ساخت و خادمی نیز بر آن گماشت. هم اکنون مزار عمروبن حمق در غرب شهر موصل، زیارتگاه شیعیان و مورد احترام سایر مسلمانان است. (10)
غلام عمروبن حمق
زاهر، غلام عمروبن حمق خزاعی نیز ازشیفتگان خاندان رسول خدا صلی الله علیه و آله بود.محمدبن سنان زاهری، محدث معروف شیعی از نسل اوست. زاهر در سال 60 ه .ق.برای انجام حج و زیارت کعبه به مکه رفت وامام حسین علیه السلام را ملاقات کرد و از عزم آن حضرت برای سفر به سوی عراق آگاه گردید.اوکه شوق جهاد و عشق به شهادت در راه معبود را از دوران بسیار دور، در مکتب سرخ علوی از ارباب فداکار خود، عمروبن حمق خزاعی به نیکی آموخته بود، بی درنگ به کاروان امام حسین علیه السلام پیوست.
صبح عاشورا در حالی که در صف نخست یاران امام حسین علیه السلام قرار داشت، در نبردی دلاورانه، در اولین هجوم سپاه یزید به شهادت رسید.
حضرت مهدی علیه السلام در زیارت ناحیه مقدسه می فرماید: السلام علی زاهر مولاعمروبن حمق خزاعی. (11)
سلام بر زاهر! همو که غلام آزاده شده عمروبن حمق خزاعی است.
پی نوشتها:
1 - التهذیب الکمال فی اسماء الرجال، ج 2، ص 486.
2 - الاصابة فی تمییزالصحابه، ج 4، ص 626;المعرفة و التاریخ، ج 1، ص 330.
3 - الصحیح فی سیرة النبی، ج 2، ص 218.
4 - الغدیر، ج 1، ص 58.
5 - الاصابة، ج 4، ص 624; اسدالغابه، ج 4، ص 218;التهذیب و التهذیب، ج 8، ص 22; البدایة والنهایة، ج 8،ص 52.
6 - الفتوح، ص 498; سفینة البحار، ج 2، ص 360.
7 - تعلیقات، ص 246.
8 - الفتوح، ص 809.
9 - تاریخ یعقوبی، ج 2، ص 165; اسدالغابه، ج 4،ص 218.
10 - مراقدالمعارف، ج 3، ص 93.
11 - ناسخ التواریخ، ج 3، ص 24; منتهی الآمال، ص 283.
