تعبير به (قرضا حسنا؛ وامى نيكو) در اين آيه (1) اشاره به اين حقيقت است كه وام دادن خود اقسامى دارد كه بعضى را (وام نيكو) و بعضى را (وام كم ارزش) و يا حتى بى ارزش مى توان شمرد.
قرآن مجيد شرايط وام نيكو را در برابر خداوند يا به تعبير ديگر (انفاق ارزشمند) را در آيات مختلف بيان كرده است ، و همچنين آن گونه كه از سخنان معصومين (عليهم السلام) استفاده مى شود بايد داراى ده شرط باشد از جمله :
شرط اول : قبل از هر چيز بايد انفاق و صدقه از اموال حلال باشد زيرا خداوند طيب است و فقط طيب و پاكيزه را مى پذيرد و همچنين انما يتقبل الله من المتقين ؛ همانا خداوند از پرهيزگاران مى پذيرد.(2)
1- در حديثى آمده است : ان الله يقبل التوبات و ياءخذ الصدقات و لا يقبل منها الا الطيب ؛ به درستى كه خداوند توبه بندگانش را قبول مى كند و صدقات را مى گيرد و فقط پاكيزه (حلال) از آن ها را قبول مى كند.(3)
2- در حديث ديگرى از رسول خدا (صلى الله عليه و آله) آمده است : من كسب مالا من حرام فأعتق منه كان ذلك عليه اصرا؛ كسى كه ثروتى را از راه حرام به دست آورد پس آن مال را رها كند بر او عذابى دردناك است).
مراد از (اصر) كه در اين حديث آمده اين است ، كه خداوند او را عقاب مى كند به عقوبتى دردناك تر و شديدتر از عقوبت كسب حرامش كه مال ديگران را غصب نموده و نگهدارى كرده و به صاحبش رد نكرده است، چون در روايت دارد كه رسول خدا (صلى الله عليه و آله) فرمود: (كسى كه مال مؤمنى را به ناحق و از روى غصب به چنگ آورد اعمال خير و خوبى را كه انجام مى دهد در حسنات او به حساب نمى آيد تا زمانى كه توبه كند و مال (غصبى) را به صاحبش برگرداند.)(4)
3- از امام صادق (عليه السلام) در ذيل آيه 267 سوره بقره آمده است : (كان الناس حين أسلموا عندهم مكاسب من الربا و من أموال خبيثة فكان الرجل يتعمدها من بين ماله فيتصدق بها فنهاهم الله عن ذلك و إن الصدقة لا تصلح الا من كسب طيب ؛ زمانى كه مردم (از راه حرام به دست آورده بودند)، مردى بود از همين اموال (خبيث) صدقه داد، پس خداوند آن ها را از اين كار نهى كرد براى اين كه صدقه درست نيست مگر از درآمدهاى حلال .)(5)
البته كسى كه از اموال خوب و حلال خود صدقه مى دهد، خداوند نيز به او عوض و پاداشى عظيمى خواهد داد، خداوند متعال در قرآن مجيد به اين مطلب تصريح فرموده است : (و ما أنفقتم من شىء فهو يخلفه و هو خير الرازقين ؛ و آنچه را كه انفاق كرده ايد پس خداوند عوض آن را مى دهد و او بهترين روزى دهنده هاست .)(6)
از اين آيه اين گونه استفاده مى شود، كسى كه اموالش در راه خير انفاق كند، خداوند به او عوض مى دهد. و عوض دادن خداوند يا در دنياست كه به صورت زياد شدن نعمت هاست و يا در آخرت است كه همان بهشت جاويدان است .
و همچنين در حديث آمده است كه : پيامبر (صلى الله عليه و آله) فرمود: (لا يقبل الله صدقة من غلول ؛ خداوند هيچ انفاقى را كه از طريق خيانت است نمى پذيرد.)(7)
شرط دوم : آن است كه صدقه از اموال نفيسه و خوب و سالم باشد يعنى ؛ از بهترين قسمت مال انتخاب شود، نه از اموال دور ريختنى و كم ارزش .
خداوند متعال در قرآن مجيدش مى فرمايد: (يا أيها الذين امنوا أنفقوا من طيبات ماكسبتم و مما أخرجنا لكم من الارض و لا تيمموا الخبيث منه تنفقون و لستم بآخذيه الا أن تغمضوا فيه و اعلموا إن الله غنى حميد؛
اى كسانى كه ايمان آورده ايد! از قسمت هاى پاكيزه اموالى كه (از طريق تجارت حلال) به دست آورده ايد، و از آن چه از زمين براى شما خارج ساخته ايم (از منابع و معادن و درختان و گياهان) انفاق كنيد! و براى انفاق به سراغ قسمت هاى ناپاك نرويد در حالى كه خود شما، (به هنگام پذيرش اموال) حاضر نيستند آن ها را بپذيريد، مگر از روى اغماض و كراهت! و بدانيد خداوند، بى نياز و شايسته ستايش است .)(8)
شرط سوم : زمانى صدقه بدهد كه به ادامه زندگانى اميد داشته باشد، نه اين كه آن قدر صدقه دادن را به تعويق اندازد كه روح به حنجره اش رسيد آن وقت وصيت كند كه فلان چيز را به فلان كس بدهيد.
1- در حديث وارد شده است كه از حضرت رسول (صلى الله عليه و آله) سؤال كردند كه كدام صدقه برتر است؟
فرمود: (إن تصدق و أنت صحيح شحيح تأمل البقاة و تخاف الفقر و لا تمهل حتى اذا بلغت الحلقوم قلت : لفلان كذا و لفلان كذا...؛ صدقه بدهى كه تندرست باشى و بخل بورزى به خاطر آن كه انديشه كنى در آينده عمرت كه باقى است تهيدست گردى ، و مهلت نيابى تا مرگ گريبانگيرت شود و بگویى براى فلانى اين مقدار، هان به فلانى اين اندازه بدهيد...)(9)
2- و همچنين از امام صادق (عليه السلام) نقل شده است كه فرمود: (درهم يعطيه الرجل فى صحة خير من عتق رقبة عند الموت ؛ درهمى كه در حال سلامتى صدقه بدهد بهتر از بنده و غلامى را در هنگام مرگ آزاد كند.)
شرط چهارم : صدقه را به نيازمندان واقعى بدهند، يعنى ؛ به كسانى انفاق كنند كه سخت به آن نيازمندند، و اولويت ها را در نظر بگيرد.
خداوند تعالى فرموده است : (للفقراء الذين اءحصروا فى سبيل الله لا ستطيعون ضربا فى الارض ...؛ (انفاق شما مخصوصا بايد) براى نيازمندانى باشد كه در راه خدا، در تنگنا قرار گرفته اند؛ (و توجه به آيين خدا، آن ها را از وطن هاى خويش آواره ساخته ، و شركت در ميدان جهاد، به آن ها اجازه نمى دهد تا براى تأمين زندگى ، دست به كسب و تجارتى بزنند) نمى توانند مسافرتى بكنند و سرمايه اى به دست آورند و از شدت خويشتن دارى ، افراد ناآگاه آن ها را بى نياز مى پندارند؛ اما آن ها را از چهرهايشان مى شناسى ؛ و هرگز با اصرار از مردم نمی خواهند( اين مشخصات آن ها) و هر چيز خوبى در راه خدا انفاق كنيد، خداوند از آن آگاه است .) (10)
البته شايد مراد آيه شريفه حق واجب در اموال مؤمنين باشد، مانند آن داستانى را كه از رسول اكرم صلى الله عليه و آله درباره اهل صفه نقل كرده اند:
عكرمه از عبدالله بن عباس روايت كرده كه روزى رسول اكرم (صلى الله عليه و آله) بر اصحاب صفه گذشت ، و فقر و درماندگى و بيچارگى آنان را ديد فرمود: هر كس از امت من بر اين حال باشد كه شمایيد و به آن حال راضى و قانع باشد او فردا در بهشت از رفيقان باشد.
**********************************
1- قرآن كريم ، آيه 10، سوره حديد.
2- قرآن مجيد، سوره مائده ، آيه 27.
3- الحكم الظاهره ، عليرضا صابرى يزدى ، ج 1، ص 668، كلمه 1998.
4- بحارالانوار، ج 104، ص 294، روايت 8.
5- بحارالانوار، ج 96، ص 168، روايت 11.
6- قرآن مجيد، سوره سبا، آيه .
7- تفسير مجمع البيان ذيل آيه 27، سوره مائده .
8- سوره بقره ، آيه 267.
9- آثار الصادقين ، ج 10، ص 479.
10- انوار هدايت ، سيد مير احمد فقيه ، ج 1، ص 79-81.

نوشتن دیدگاه