یکی از مهم ترین شیوه ها و روش های امامان (علیه السلام) تفسیر قرآن به قرآن می باشد. این روش عبارت است از بهره گیری از برخی آیات برای روش ساختن آیات دیگر و کشف و توضیح آیه ای به وسیله دیگر آیات.(1)
در این روش گاهی آیه ای به وسیله آیه دیگر تفسیر گردیده و گاهی دیگر بخش های مختلف یک آیه هم دیگر را تفسیر می کنند (تفسیر صدر و ذیل به کمک یک دیگر).
این روش موارد بسیاری از تفسیر معصومان (علیه السلام) را در می گیرد و شاید بتوان گفت که بیشترین روایات را به خود اختصاص داده است. از میان روایات انبوهی که در این زمینه وجود دارد به چند مورد بسنده می کنیم:
1. در تفسیر آیه: الذین آتیناهم الکتاب یعرفونه(2) امام صادق (علیه السلام) فرمود:
نزلت هذه الایه فی الیهود و النصاری: یقول الله تبارک و تعالی: الذین آتیناهم نزلت هذه یعرفونه یعنی رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) کما یعرفون أبناءهم لأن الله عزوجل قد أنزل علیهم فی التوراه و الانجیل و الزبور صفه محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) أصحابه و مبعثه و مهاجره، و هو قوله تعالی: محمد رسول الله والذین معه أشداء علی الکفار رحماء بینهم تراهم رکعاً سجداً فضلاً من الله و رضواناً سیماهم فی وجوهم من أثر السجود ذلک مثلهم فی التوراه و مثلهم فی الانجیل(3)...
فهذه صفه رسول الله فی التوراه و الانجیل و صفه أصحابه، فلما بعثه الله عزوجل، عرفه أهل الکتاب، کما فل قال جل جلاله: فلما جاءهم ما عرفوا کفروا به(4)(5)
اهل کتاب پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) را همانند فرزندان خود می شناختند، در تورات و انجیل و زبور، صفات پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و یارانش آمده است و هم چنین بعثت و مهاجرت آن حضرت نیز بیان گردیده است.
آن گاه امام به آیه 29 سوره فتح اشاره می فرماید که می گوید:
محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) پیامبر خداست و کسانی که با اویند بر کافران سخت گیر و با هم دیگر مهربانند، آنان را بر رکوع و سجود می بینی، فضل و خوشنودی خدا را خواستارند، مشخصه آنان بر ثر سجود در چهره هایشان است این صفت آنان است در تورات، و مثل آنها در انجیل...
سپس امام در دنباله سخن خویش جهت تبیین بیشتر آیه، به آیه 89 سوره بقره استدلال کرده و می فرماید:
اهل کتاب با شناختی که از صفات پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و یاران او داشتند، وقتی پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) برای هدایت آنها آمد، او را انکار نموده و به او کفر ورزیدند.
طبق این حدیث آیه ای از سوره انعام به وسیله دو آیه از سوره های بقره و فتح تبیین و تفسیر گشت.
2. امام علی (علیه السلام) ضمن حدیثی آیه لا ینال عهدی الظالمین(6) را با استناد به آیه ان الشرک لظلم عظیم(7) چنین تفسیر کرده است:
... قد حظر علی من ماسه الکفر تقلد ما فوضه الی أنبیائه و أولیائه یقول لابراهیم: لا ینال عهدی الظالمین أی المشرکین، لانه سمی الشرک ظلماً بقوله ان الشرک لظلم عظیم.(8)
در حدیث فوق آیه 124 سوره بقره به وسیله آیه 13 سوره لقمان تفسیر شده است.
3. امام علی (علیه السلام) نعمت داده شدگاه مذکور در آیه: صراط الذین أنعمت علیهم را به کمک آیه 69 از سوره نساء، کسانی دانسته که توفیق دین داری و اطاعت حضرت حق نصیبشان گشته و نه بهره مندان از مال و سلامتی.
آن حضرت فرمود:
صراط الذین انعمت علیهم ای قولوا: اهدنا الصراط الذین انعمت علیهم بالتوفیق لدینک و اطاعتک و هم الذین قال الله عزوجل: و من یطع الله و الرسول فاولئک مع الذین انعم الله علیهم من النبیین و الصدیقین و الشهداء و الصالحین وحسن اولئک رفیقا.(9)(10)
4. در حدیث ذیل امام حسن مجتبی (علیه السلام) الشاهد و المشهود در سوره مبارکه بروج را با توجه به آیه 45 سوره احزاب و آیه 103 سوره هود، به پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و روز قیامت تفسیر کرد، این در حالی بود که قبل از آن حضرت هر کدام از ابن عباس و ابن عمر شاهد و مشهود را به گونه دیگر تفسیر کرده بودند، متن حدیث چنین است:
روی ان رجلاً دخل مسجد الرسول (صلی الله علیه و آله و سلم) فاذا رجل یحدث عن رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) قال:
فسألته عن الشاهد و المشهود، فقال: نعم، أما الشاهد یوم الجمعه، و المشهود یوم عرفه، فجزنه الی آخر یحدث عن رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) فسألته عن ذلک، فقال، أما الشاهد فیوم الجمعه، و أما المشهود فیوم النحر، فجزتها الی غلام کان وجهه (النار) و هو یحدث عن رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) فقلت: أخبرنی عن شاهد و مشهود فقال: أما الشاهد محمد (صلی الله علیه و آله و سلم)، و أما المشهود، فیوم القیامه، أما سمعت الله الله سبحانه یقول: یا أیها النبی انا أرسلناک شاهداً و مبشراً و نذیراً(11) و قال ذلک یوم مجموع له الناس و ذلک یوم مشهود(12) فسألت عن الاول، فقالوا: الحسن بن علی (علیه السلام).(13)
5. امام صادق (علیه السلام) از امام حسن (علیه السلام) نقل کرده در تفسیر واژه صمد در سوره مبارکه توحید آن حضرت در پاسخ اهل بصره چنین فرمود:
... و ان الله سبحانه فسر الصمد، فقال: الله أحد، الله الصمد، ثم فسره فقال: لم یلد و لم یولد و لم یکن له کفوا أحد.(14)
6. جمیل بن دراج می گوید از امام صادق (علیه السلام) پرسیدم که سکینه در آیه کریمه: هو الذی أنزل السکینه فی قلوب المؤمنین به چه معناست، آن حضرت فرمود: مقصود ایمان است؛ چنان که خداوند در دنباله آیه فرمود: لیزدادوا ایماناً مع ایمانهم.(15)(16)
7. اباصلت هروی می گوید امام رضا (علیه السلام) در مجلس مأمون هنگام سخن گفتن درباره عصمت پیامبران فرمود:
و أما قوله: وذا النون اذ ذهب مغاضباً فظن أن لن نقدر علیه.(17) انما ظن بعمنی استیقن أن لن یضیق علیه رزقه، ألا تسمع قول الله عزوجل وأما اذا ما ابتلاه فقدر علیه رزقه(18) ای ضیق علیه رزقه.(19)
8. امام زین العابدین (علیه السلام) در مقام بیان معنای عصمت و لزوم آن برای امام (علیه السلام) ابتدا معصوم را به معتصم بحبل الله که در آیه مبارکه واعتصموا بحبل الله جمیعاً آمده است معنا نموده و سپس در مقام تفسیر حبل الله به آیه 9 سوره مبارکه اسراء استناد جسته و چنین می فرماید:
الامام منا لا یکون الا معصوماً، و لیست العصمه فی ظاهر الخلفه فیعرف بها، و لذلک لا یکون الا منصوصاً، فقیل له: یابن رسول الله! فما معنی المعصوم؟ فقال: هو معتصم بحبل الله، و حبل الله هو القرآن، لایفترقان الی یوم القیمه، و الامام یهدی الی القرآن، و القرآن یهدی الی الامام، و ذلک قول الله عزوجل: ان هذا و علی سمعهم...(20) فرمودند:
الختم هو الطبع علی قلوب الکفار عقوبه علی کفرهم، کما قال الله عزوجل: بل طبع الله علیها بکفرهم فلا یؤمنون الا قلیلاً.(21)(22)
10. کلام لعلی بن الحسین فی الوعظ الزهد فی الدنیا، یقول فیه: و لقد أسمعکم الله فی کتابه ما قد فعل بالقوم الظالمین من أهل القری قبلکم، حیث قال: و کم قصمنا من قریه کانت ظالمه و انما عنی بالقریه أهلها حیث یقول، و أنشأنا بعدها قوماً آخرین فقال عزوجل:
فلما أحسوا بأسنا اذا هم منها یرکضون یعنی یهربون، قال: لاترکضوا و ارجعوا الی ما أترفتم فیه و مساکنکم لعلکم تسئلون فلما أتاهم العذاب قالوا یاویلنا انا کنا ظالمین فما زالت تلک دعواهم حتی جعلناهم حصیداً خامدین(23) و أیم الله ان هذه عظه لکم و تخویف ان اتعظتم و خفتم.(24)
*****************************
1) اهمیت این روش تا بدان جا است که عده ای آن را بهترین روش دانسته و لزوم به کارگیری آن را قبل از هر روش دیگری گوشزد نموده و بر آن تأکید ورزیده اند.
برای توضیح بیشتر و اطلاع از سخنان طرف داران این نظریه ر.ک: قرآن در اسلام، ص 87؛ المیزان، ج 1، ص 11؛ اضواء البیان فی ایضاح القرآن بالقرآن، ج 1 ص 5؛ تفسیر ابن کثیر (تفسیر القرآن العظیم ج 1، مقدمه، ص 39، ج 2، ص 557؛ برهان زرکشی، ج 2، ص 175.
2) انعام، آیه 20.
3) فتح، آیه 29.
4) بقره، آیه 89.
5) تفسیر نورالثقلین، ج 1، ص 708، ح 37.
6) بقره، آیه 124.
7) لقمان، آیه 13.
8) تفسیر نور الثقلین، ج 1، ص 121، ح 344.
9) نساء، آیه 69.
10) تفسیر نور الثقلین، ج 1، ص 515، ح 393.
11) هود، آیه 103.
12) همان.
13) مجمع البیان، ج 10، ص 466 - 467.
14) توحید صدوق، ص 9.
15) فتح، آیه 4.
16) اصول کافی، ج 2، ص 15.
17) انبیاء، آیه 87.
18) فجر، آیه 16.
19) عیون اخبار الرضا، ج 1، ص 201.
20) بقره، آیه 7.
21) نساء، آیه 155.
22) تفسیر برهان، ج 1، ص 133.
23) انبیاء، آیات 11 - 15.
24) تفسیر نور الثقلین، ج 3، ص 414، ح 13.

نوشتن دیدگاه