آن چه در این باره به اختصار می توان گفت این که: فوایدی بس مهم با آثار گران بها بر این دانش بار می شود، حتی می توان اثر آن را در ریشه برخی اختلاف های اعتقادی و کلامی و گرایش های مذهبی نیز مشاهده کرد.
توضیح آن که: نام های مبهم قرآن - که دانش مبهمات قرآن، تفسیر و تبیین آنها را به عهده دارد - یا به انسان ها اشاره دارد و یا به غیر انسان ها، مانند مکان ها، زمان ها و اشیای مختلف دیگر. آنهایی که به افراد انسانی اشاره دارد، یا این افراد در زمانی پیش از نزول قرآن می زیسته اند و در واقع سبب نزول یا شأن نزول آیاتی از قرآن بوده اند. به نظر می رسد بیشترین فایده دانش مبهمات در گرو آشنایی با گروه اخیر آشکار می شود و نخستین منبع شناخت آنها روایات اسباب نزول است. به عبارت دیگر در این مورد دو دانش اسباب نزول و مبهمات قرآن در ارتباطی تنگاتنگ بسان دو روی یک سکه نقش ایفا می کنند.
با توجه به این توضیح، مهم ترین فایده دانش مبهمات شناخت شخصیت های صدر اسلام است و این آگاهی برای ما بسی سودمند است، چه این که در بسیاری از حوادثی که در صدر اسلام رخ داده و سبب نزول آیاتی از قرآن شده است افرادی دارای نقش بوده اند و تقریباً در همه موارد جز زید بن حارثه پسر خوانده پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)، ابولهب عموی پیامبر که از اولی در آیه 67 سوره احزاب و از دومی در سوره مسد یاد شده، نام آنها در قرآن نیامده و به صورت مبهم از آنها یاد شده است و حال آن که شناخت آنها و آگاهی از نامشان می تواند در داوری ها و تحلیل شخصیت آنها و برداشت از آیات مؤثر باشد و این افراد از طریق دانش مبهمات قابل شناسایی اند. موارد زیر از این قبیل می باشند:
1. در آیه شریفه:
فقاتلوا ائمه الکفر؛(1) با پیشوایان کفر بجنگد.
پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) مأمور کارزار با سران و پیشوایان کفر شده است، ولی این پیشوایان در قرآن نام بردار نشده و به صورت مبهم آورده شده اند.
به مدد دانش مبهمات و در سایه مراجعه به روایات باب است که این ابهام برطرف گشته و ما پی می بریم که مراد از این پیشوایان، ابوسفیان، ابوجهل، امیه به خلف، سهیل بن عمرو و عتبه بن ربیعه بوده اند.(2)
2. در آیه:
یا أیها الذین آمنوا ان جاءکم فاسق بنبأ فتبینوا أن تصیبوا قوماً بجهاله فتصبحوا علی ما فعلتم نادمین؛(3)
ای کسانی که ایمان آورده اید، اگر فاسقی برایتان خبری آورد، نیک وارسی کنید، مبادا به نادانی، گروهی را آسیب برسانید و [سپس ] از آن جمله چه کرده اید پشیمان شوید.
سخن از فردی فاسق به میان آمده، ولی از نام برده نشده است، این که فرد چه کسی بوده که با آوردن خبری دروغ زمینه جنگ میان مسلمانان و یکی از قبائل هم پیمان آنها را فراهم ساخته است، فقط به مدد دانش مبهمات و مراجعه به روایات مربوطه میسر است، و با کمک روایات است که در می یابیم این فرد ولید بن عقبه بن ابی معیط است.(4)
3. در آیه مبارکه:
وآخرین منهم لما یلحقوا بهم؛(5)
و نیز بر [جماعت هایی ] دیگر از ایشان که هنوز به آنها نپیوسته اند.
سخن از قومی به میان آمده که خداوند رسول خدا را علاوه بر امیین برای تزکیه و تعلیم حکمت به آنها مبعوث داشته است، ولی این گروه که از جمله پیروان پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و مخاطبان آیین اویند به صورت مبهم ذکر شده اند.
در سایه دانش مبهمات و مراجعه به روایاتی که مفسران در ذیل این آیه آورده اند، این ابهام بر طرف گشته و مقصود از آخرین را در می یابیم چه کسانی هستند.
زمخشری و دیگران چنین آورده اند که پس از نزول این آیه از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) سؤال شد، آخرین چه کسانی می باشند، آن حضرت دست بر شانه سلمان فارسی نهاد و فرمود:
لو کان الایمان فی الثریا لناله (لتناوله) رجال من هؤلاء؛(6)
اگر ایمان نزد ستراه ثریا - کنایه از عدم دست رسی به آن به سهولت است - باشد مردانی از اینها (اهل فارس) به آن نائل شوند.
از دیگر فواید این دانش که اثر علمی نیز دارد، شناخت صفات و خصوصیات افراد است؛ یعنی قرآن کریم خصوصیات و ویژگی هایی را برای افرادی بیان کرده، اما نام آنها را به صورت مبهم آورده است. آن گاه این دانش مبهمات است که آنها را به ما می شناساند؛ مثلاً در آیه:
انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس أهل البیت و یطهرکم تطهیراً؛(7)
خداوند فقط می خواهد آلودگی را از شما اهل بیت بزداید و شما را پاک و پاکیزه گرداند.
خداوند خبر داده است که هر گونه رجس و پلیدی را از ساحت اهل بیت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) دور ساخته و آنان را پاکیز می گرداند، اما نام اهل بیت را بیان نمی کند. البته مهم و بسی سودمند است که بدانیم این اهل بیت منزه از هر نوع پلیدی که از بهترین یاران پیامبرند چه کسانی هستند. با مراجعه به روایات که از طریق فریقین نقل شده است این ابهام برطرف گشته و روشن می گردد که این اهل بیت علی (علیه السلام)، فاطمه (علیها السلام)، حسن و حسین (علیه السلام) می باشند.(8)
نمونه دیگر از این دسته آیات که به وسیله روایات از ابهام درآمده آیه مبارکه است:
و من الناس من یشری نفسه ابتغاء مرضات الله والله رؤف بالعباد؛(9)
و از میان مردم کسی است که جان خود را برای طلب خوشنودی خدا می فروشد، و خدا به این بندگان مهربان می باشد.
یکی دیگر از فواید این دانش بعد کلامی و در زمینه سابقه تاریخی مسئله امامت و ولایت و جانشینی پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) می باشد.
خلافت و رهبری دینی و سیاسی اسلام پس از رحلت رسول خدا از عمده ترین مسائل اعتقادی و کلامی است که میان مسلمان مطرح بوده و هست و یکی از منابع مهم داوری در این زمینه آیاتی است که در پرتو دانش مبهمات می تواند مورد استناد قرار گیرد، به عنوان نمونه در آیه:
انما ولیکم الله و رسوله و الذین آمنوا الذین یقیمون الصلاه و یؤتون الزکاه و هم راکعون؛(10)
ولی و سرپرست شما تنها خدا و پیامبر اوست و کسانی که ایمان آورده اند، همان کسانی که نماز برپا می دارند و در حال رکوع زکات می دهند.
سخن از کسانی به میان آمده که در حال رکوع انگشتری خویش را نیازمند بخشیده اند و خداوند با دادن این نشانی ولایت او را به اهل ایمان شناسانده است، ولی از او نام برده نشده و تعبیر الذین به صورت مبهم به او اشاره دارد، اما به مدد روایات این ابهام برطرف شده و آن فرد، که کسی جز علی بی ابی طالب (علیه السلام) نیست، معرفی شده است.(11)
این فایده و نتیجه تفسیر مبهمات از آن چنان اهمیتی برخوردار بود که خلفا و حاکمان و افراد مرتبط با خلافت یا طرف داران آنها در صدر اسلام را به سوی دو اقدام عملی سوق داد: اول آن که برای موجه و شایسته نشان دادن خلفا به روایات فضائل استناد نمایند، دوم این که به فضیلت سازی و جعل روایات اسباب نزول و گنجاندن نام خلفا در تفسیر نام های مبهم قرآن روی آورند.(12)
*****************************
1) توبه، آیه 12.
2) ر.ک: الاتقان، ج 2، ص 4 - 7، تفسیر در المنثور، ج 4، ص 125.
3) حجرات، آیه 6.
4) ر.ک: تفسیر صافی، ج 2، ص 589؛ مجمع البیان، ج 9، ص 132؛ در المنثور، ج 7، ص 483 - 484؛ الکشاف، ج 4، ص 39.
5) جمعه، آیه 3.
6) الکشاف، ج 4، ص 530؛ تفسیر صافی، ج 2، ص 698.
7) احزاب، آیه 33.
8) برای آگاهی از نمونه روایات ر.ک: الدر المنثور، ج 6، ص 532 - 533؛ تفسیر نور الثقلین، ج 4، ص 270 - 277 تفسیر صافی، ج 2، ص 351 - 353.
9) بقره، آیه 207.
10) مائده، آیه 55.
11) واحدی، اسباب النزول، ص 113.
12) دائره المعارف، اعلام قرآن، مقاله اعلام و مبهمات.

نوشتن دیدگاه