یکی از موارد کاربرد و نقش آفرینی احادیث مربوط به قرآن، استفاده از این گونه احادیث برای اثبات توفیقی بودن ترتیب آیات و چینش و نظم آنها در ضمن یک سوره می باشد و از آن جا که در میان دانشمندان علوم قرآنی چگونگی شکل گیری سوره های قرآن و پیوند و ارتباط آیات یک سوره و کیفیت چینش فعلی آیات در قالب سوره های قرآن مورد بحث می باشد، این بحث اهمیت ویژه ای خواهد یافت، از جهتی این بحث با مباحثی چون عدم تحریف قرآن و تناسب آیات و سوره ها نیز در ارتباط است، چرا که می دانیم با پذیرش توقیفی بودن ترتیب آیات و اعتقاد به وحیانی بودن چینش آن، شائبه هرگونه تحریف منتفی شده و نیز تنها در صورتی می توان از تناسب و ارتباط میان آیات یک سوره سخن گفت که وحیانی بودن ترتیب آنها پذیرفته شده و به اثبات رسیده باشد.
توضیح این که: گر چه در زمینه تألیف و نظم قرآن به شکل کنونی مباحثی مطرح است، ولی مهم ترین بحث به کیفیت چینش آیات در کنار یک دیگر و شکل گیری سوره های قرآن بر می گردد. چرا که می دانیم راجع به کیفیت نظم کلمات اخلاقی وجود نداشته و همه امت اسلامی بدون استثنا در طول تاریخ بر این گفته اتفاق داشته و دارند که کیفیت، کلمات، تعبیرها، شکل، اندازه، اسلوب و روش های به کار رفته در جملات و ترکیب و نظم آیات همگی از جانب خداوند به وسیله وحی صورت پذیرفته است.
در بحث جمع قرآن به معنای جمع سوره ها و ترتیب و تنظیم آنها در کنار یک دیگر و شکل گیری مصحف به صورت بین الدفتین نیز عمدتاً نظریه جمع بعد از وفات پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) را پذیرفته اند(1)، گر چه عده ای همانند: ابن انباری، طیبی، کرمانی، سید مرتضی علم الهدی و آیه الله خوئی و... در این مورد نیز قائل به توقیفی بودن آن شده اند.(2)
با استفاده از یک سلسله احادیث(3) می توان نتیجه گرفت که چینش آیات در کنار یک دیگر و شکل گیری سوره های قرآن امری است که در زمان پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) صورت پذیرفته، جز توقیف راه دیگری را نپیموده و اجتهاد صحابه در آن راه نداشته است. ما این احادیث را در چهار گروه دسته بندی کرده و پس از تبیین نقش و کاربرد آنها در این خصوص نمونه هایی از هر دسته را بر می شماریم:
دسته اول
روایاتی است که نشان می دهد سوره های قرآنی در زمان حضور پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) تشخص داشته و کاملاً حد و مرز و محدود آنها مشخص و شناخته شده بوده است، به عنوان شاهد از روایاتی می توان نام برد که پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) برای سوره های ویژه ای عنوان خاصی را ذکر کرده و در حیات پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) این عناوین شناخته شده بودند و خود گویای تعین و شکل گیری سوره ها در آن دوران است. در این جا به برخی از احادیث اشاره می شود:
1. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
أعطیت مکان التوراه السبع و مکان الانجیل المثانی و مکان الزبور المثین و فضلت بالفضل؛(4)
خداوند به جای تورات، سبع طوال (هفت سوره طولانی بقره، آل عمران، نساء، اعراف، انعام، مائده و یونس) و به جای انجیل، المثانی (سوره هایی که عدد آیات آنها زیر صد آیه است و نزدیک بیست سوره اند که قابل تکرارند و به جهت کوتاه بودن بیش از یک مرتبه تلاوت می شوند) و به جای زبور، مثین (سوره هایی که عدد آیات آنها متجاوز از صد آیه است و حدود دوازده سوره می باشند) را به من مرحمت فرمود و من با سوره های مفصل (سوره هایی که چون فواصل آیه های این سوره ها کوتاه است بدین نام نامیده شده اند و از سوره الرحمن تا آخر قرآن را شامل می شوند) برتری یافتم.
2. سیوطی از مسلم نقل کرده که پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
اقرؤوا الزهراواین: البقره و آل عمران؛(5)
زهراوین یعنی دو سوره بقره و آل عمران را بخوانید.
3. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
فی بنی اسرائیل و الکهف و مریم و طه و الانبیاء انهن من العتاق الاول و هو من تلادی؛(6)
سوره های بنی اسرائیل، کهف، مریم، طه و انبیاء از عتاق اولند و عتاق اول از دیرینه ها می باشند.
4. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
الحوامیم دیباج القرآن؛(7)
سوره های حوامیم دیباج قرآنند.
5. عن سمره بن جندب مرفوعاً:
الحوامیم روضه من ریاض الجنه؛
سوره های حوامیم باغی از باغ های بهشتند.
6. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
من قرأحم المؤمن الی الیه المصیر و آیه الکرسی حین یصبح حفظ بهما حتی یمسی، و من قرأهما حین یمسی حفظ بهما حتی یصبح؛(8)
هر کس صبح گاهان سوره حم، المؤمن تا الیه المصیر و آیه الکرسی را بخواند تا شام به واسطه آن محفوظ ماند و اگر در شب بخواند تا صبح محفوظ باشد.
7. پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
القران أفضل من کل شی ء دون الله... و ان فی کتاب الله سوره یسمی العزیز یدعا صاحبها الشریف عندالله، یشفع لصاحبها یوم القیامه مثل ربیعه و مضر - ثم قال النبی (صلی الله علیه و آله و سلم) - ألا و هی سوره یس؛(9)
قرآن از هر چیز غیر از خدای برتر است... به درستی که در کتاب خدا سوره ای است که به عزیز نام بردار است، صاحب و همدم این سوره شریف نامیده می شود، این سوره برای هم نشین خویش در قیامت شفاعت می کند همانند شفاعت دو طائفه ربیعه و مضر، آن گاه پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: آگاه باشید که نام آن سوره، یس است.
8. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
لکل شی ء ثمره و أن ثمره القرآن الحوامیم، هی روضات حسنات، مخصبات متجاورات، فمن أحب أن یرتع فی ریاض الجنه فلیقرأ الحوامیم...؛(10)
هر چیز را میوه ای است و میوه قرآن حوامیم است. این سوره ها باغ هایی نیکو، پر گیاه، همسایه یک دیگرند، هر که خواهد در مرغ زارهای بهشت چراکند حوامیم را بخواند... .
احادیث فوق و دیگر احادیث همسان که در آنها از عناوین و اسم های معروف و شناخته شده یک سوره و یا بخش خاص از قرآن نام برده شده است همگی مؤید این مطلبند که این نامه ها برای این سوره ها و بخش ها در آن دوران کاملاً شناخته شده و معروف بوده اند.
دیدگاه علامه طباطبائی (قدس سره)
آن چه هرگز قابل تردید نیست و نمی شود انکار کرد این است که اکثر سور قرآنی پیش از رحلت در میان مسلمانان دایر و معروف بوده اند. در ده ها و صدها حدیث از طرق اهل سنت و شیعه در وصف تبلیغ پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) یا یارانش پیش از رحلت و هم چنین در وصف نمازهایی که خوانده و سیرتی که در تلاوت قرآن داشته نام این سوره ها آمده است و هم چنین نام هایی که برای گروه گروه این سوره ها در صدر اسلام دایر بوده، مانند سوره طوال و مثین و مثانی و مفصلات در احادیثی که از زمان حیات پیغمبر اکرم حکایت می کند بسیار به چشم می خورد.(11)
درباره سخن فوق این نکته قابل یادآوری است که آن بخش از سخنان علامه طباطبائی (رحمه الله) که فرمود: اکثر سور قرآنی بیش از رحلت در میان مسلمانان دایر و معروف بوده اند... این اشکال را دارد که داوری اش با واقعیت های تاریخی و دلایل متقن سازگار نیست، چرا که می دانیم اهتمام فوق العاده پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) به قرآن، نزول تدریجی آن، و شور و عشق و افر مؤمنان در آن دوران به حفظ و کتابت و ضبط دقیق وحی قطعاً نتیجه ای جز معروف و شناخته شدن و رواج همه سوره های قرآنی نداشته است، پس همه سوره ها شناخته شده بوده اند، نه اکثر آنها.
دکتر حجتی در این باره می گوید:
هر سوره ای در قرآن کریم، هم زمان با با حیات رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) دارای نام و عنوان یا نام ها و عناوینی بوده است که از طریق وحی معین و مشخص گردید.(12)
استاد معرفت نیز معتقد است:
اسامی سوره ها مانند تعداد آیات هر سوره توقیفی است و با صلاح دید شخص پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نام گذاری شده است.(13)
دکتر رامیار نیز در این باره می گوید:
هر سوره ای نامی دارد و بسیاری از سوره ها هر یک چند نام دارد که در روایات مختلف آمده و چنین گفته اند که نام سوره ها توقیفی است.(14)
وی در جای دیگر می نویسد:
احادیث مختلفه ای از سبع طوال، مفصل، زهراوین، عتاق الاول، معوذتین و امثال آن سخن به میان آورده اند، اینها همگی حاکی از آن است که این دسته از سوره ها از همان هنگام چنین نظم و ترتیبی داشته و حدود و ثغور آنها مشخص و معین بوده است.(15)
دسته دوم
احادیثی است که طبق آنها پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) سوره های خاصی را در نماز و یا حالت دیگر قرائت کرده و یا احیاناً در آنها به آغاز و پایان سوره ها تصریح فرموده است. از این دسته روایات نیز به خوبی استفاده می شود که محدوده و نیز آغاز و انجام و تعداد آیات و نام هر سوره در زمان حیات آن حضرت کاملاً مشخص و متعین و معروف بوده است، به عنوان نمونه احادیث ذیل را مرور می کنیم:
1. انه (صلی الله علیه و آله و سلم) کان اذا آوی الی فراشه کل لیله جمع کفیه ثم نفث فیهما فقرأ قل هوالله احد و المعوذتین؛(16)
پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) هر شب هنگامی که به رختخواب می رفت، مشت های خود را جمع کرده در آنها می دمید، سپس قل هو الله احد و معوذتین را قرائت می فرمود.
2. و فی حدیث سعید بن خالد قرأ (صلی الله علیه و آله و سلم) بالسبع الطوال فی رکعه، رواه ابن أبی شیبه فی مصنفه، و فیه أنه علیه الصلاه السلام کان یجمع المفصل فی رکعه؛(17)
ابی شیبه در کتاب مصنفش روایت کرده که در حدیث سعید بن خالد است که آن حضرت (علیه السلام) سوره های سبع طوال را در یک رکعت قرائت فرموده و نیز در آن آمده است که آن حضرت (صلی الله علیه و آله و سلم) سوره های مفصل را در یک رکعت جمع می کرد.
3. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
من قرأ سوره الحشر ثم مات من یومه أولیلته کفر عنه کل خطیئه عملها؛(18)
هر کس آخر سوره حشر را قرائت کند و در آن شب یا روزش بمیرد همه لغزش هایش پوشانده شود.
4. امام زین العابدین (علیه السلام) فرمود:
قال رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): من قرأ أربع آیات من أول البقره و آیه الکرسی و آیتین بعدها و ثلاث آیات من آخرها لم یر فی نفسه و ماله شیئاً یکرهه، و لا یقربه الشیطان و لاینسی القرآن؛(19)
پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: هر کس چهار آیه از اول سوره بقره و آیه الکرسی با دو آیه بعد از آن و سه آیه آخر سوره بقره را بخواند، هرگز چیزی را که از آن کراهت دارد در جان و مال خویش نبیند، شیطان به او نزدیک نگردد و قرآن را فراموش نکند.
5. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
من قرأ کل بکره أعوذ بالله السمیع العلیم من الشیطان الرجیم، و قرأ ثلاث آیات من آخر سوره الحشر، و کل الله علیه سبعه آلاف من الملائکه لیحافظونه، و یصلون علیه الی اللیل و ان مات فی ذلک الیوم مات شهیداً؛(20)
کسی که صبح اول وقت اعوذ بالله السمیع العلیم من الشیطان الرجیم بگوید و سه آیه از پایان سوره حشر را بخواند، خداوند هفت هزار فرشته بر او بگمارد تا از وی محافظت کرده و تا شام بر او درود فرستند و اگر آن روز بمیرد از دنیا رفته است.
6. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
من قرأ سوره الحشر لم یبق جنه و لانار و لاعرش و لاکرسی و لاالحجب و السماوات السبع و الارضون السبع و الهوی و الریح و لاطیر و الشجر و الجبال و الشمی و القمر و الملائکه الا صلوه علیه، و استغفرواله و ان مات فی یومه أو لیلته کان شهیداً؛(21)
کسی که سوره حشر را بخواند، بهشت و جهنم و عرش و کرسی و حجب (غیب ها) آسمان ها و زمین های هفت گانه و هوا و باد و پرنده و درخت و کوه و خورشید و ماه و فرشتگان همگی بر او درود فرستاده و برایش آمرزش بخواهند و اگر در آن شب و روز بمیرد شهید از دنیا رفته است.
7. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
من قرأ سوره یونس اعطی من الاجر عشر حسنات بعدد من صدق بیونس و من کذب به و بعدد کل من غرق مع فرعون؛(22)
آن کس که سوره یونس را بخواند ده برابر پاداش به او داده می شود، به تعداد تصدیق کنندگان و تکذیب کنندگان یونس و به تعداد غرق شدگان با فرعون.
8. امام رضا (علیه السلام) به نقل از پدرانش فرمود:
قال رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) من قرأ اذا زلزلت أربع مرات کان کمن قرأ القرآن کله(23)
پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرموده است: هر کس که چهار مرتبه سوره زلزال را بخواند، همانند آن است که همه قرآن را قرائت کرده باشد.
9. ان النبی (صلی الله علیه و آله و سلم) کان یصلی رکعتین بعد الوتر و هو جالس یقرأ فیهما اذا زلزلت و قل یا أیها الکافرون؛(24)
پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) بعد از نماز وتر دو رکعت نماز نشسته می گزاردند و در آنها سوره های زلزال و کافرون را می خواند.
10 - ابن عباس می گوید:
ان النبی (صلی الله علیه و آله و سلم) کان یقرأ فی العید بسبح اسم ربک الاعلی، و هل أتیک حدیث الغاشیه؛(25)
پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در نماز عید سوره های سبح اسم ربک و هل اتاک حدیث الغاشیه را می خواند.
11. نعمان بن بشیر می گوید:
ان النبی (صلی الله علیه و آله و سلم) کان یقرأ فی العیدین و یوم الجمعه سبح اسم رلک الاعلی، و هل أتیک حدیث الغاشیه؛(26)
پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در نماز عید فطر و عید قربان و روز جمعه سوره سبح اسم ربک الاعلی و سوره هل اتیک حدیث الغاشیه، را قرائت فرمود.
12. حضرت زهرا (علیها السلام) فرمود:
قاری الحدید و اذا وقعت و سوره الرحمن یدعا فی ملکوت السموات: ساکن الفردوس؛(27)
خواننده سوره های حدید، واقعه و الرحمن در آسمان ها، ساکن بهشت خوانده می شود.
13. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
من قرأ بالایتین من آخر سوره البقره فی کله کفتاه؛(28)
هر کس دو آیه آخر سوره بقره را در یک شب بخواند او را کفایت کنند.
14. مسلم از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل کرده که فرمود:
من حفظ عشر آیات من اول سوره الکهف عصم من الدجال؛(29)
هر کس ده آیه از اول سوره کهف را حفظ کند از فتنه دجال در امان ماند.
گفتنی است که سیوطی سوره های مختلفی مثل، بقره، آل عمران، نساء، اعراف، نصر، روم، انسان و... را اکبر شمرده که پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) آنها را در نمازهایش تلاوت فرموده و سپس می گوید:
قرائت آن حضرت در حضور صحابه دلالت بر توقیفی بودن آیات دارد، چون صحابه هرگز بر خلاف ترتیبی که از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) شنیده بودند مصحف را مرتب نساخته اند.(30)
وی در جای دیگر می گوید:
نام بردن از آیات در احادیث و آثار، بیشتر از آن است که به حساب آید، مانند احادیثی که درباره فاتحه الکتاب، چهار آیه اول سوره بقره، آیه الکرسی، آیه آخر سوره بقره وجود دارد.
و یا حدیثی که می گوید:
اسم اعظم در دو آیه: والهکم اله واحد و الم الله لا اله الا هو... می باشد.(31)
دسته سوم
این حقیقت را بیان می کند که با تعلیم پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)، صحابه دریافته بودند که پایان سوره قبلی شروع بعدی با نزول بسم الله الرحمن الرحیم می باشد یعنی تا وقتی بسم الله جدیدی نازل نشده بود، هر چه نازل می گشت دنباله همان سوره قبلی محسوب می شد، این دسته احادیث نیز در این زمینه کار ساز بوده و از آنها می توان استفاده نمود که چینش و ترتیب آیات توقیفی و وحیانی بوده است.
1. ابن عباس گفته است:
نزول قرآن به صورت پراکنده بود و نه یک جا، و سوره، سوره ای که شروع نزولش در مکه بود آن را در میان سوره های مکی ثبت می کردیم گرچه تکمیل و پایانش در مدینه بود، درباره سوره های مدنی نیز همین گونه رفتار می شد و فاصله میان یک سوره و سوره دیگر وقتی شناخته می شد، که بسم الله الرحمن الرحیم نازل می گشت، آن گاه می دانستند که سوره قبلی پایان یافته و سوره دیگری آغاز شده است.(32)
2. امام صادق (علیه السلام) فرمود:
ما أنزل الله من السماء کتاباً الا و فاتحته بسم الله الرحمن الرحیم، و انما کان یعرف انقضاء السوره بنزول بسم الله الرحمن الرحیم ابتداء للاخری؛(33)
خداوند از آسمان هیچ کتابی نفرستاده مگر این که آغازگر آن بسم الله الرحمن الرحیم شروع نزول سوره دیگر فهمیده می شد.
احادیث فوق نشان می دهد که شکل گیری طبیعی آیات در درون سوره ها، تصریحی وپژه از جانب پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) را نمی طلبیده، چرا که کاتبان وحی از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) آموخته بودند که تا وقتی بسم الله الرحمن الرحیم جدید نازل نشده باید آیات در دنبال سوره قبلی قرار داده شوند. بنابراین، اصل ترتیب طبیعی به یاری روایات به دست می آید.
علاوه بر این ترتیب که آن را ترتیب طبیعی نام نهادیم عامل دیگری نیز در نظم بخشیدن به آیات قرآنی کارساز بوده و آن تصریحات خاصی از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در مواردی وپژه مبنی بر جا دادن آیه یا آیاتی در سوره ای خاص آن هم بر خلاف ترتیب طبیعی بوده است و اگر چه این موارد اندکند و استثنا، ولی در هر حال اتفاق افتاده و راهی نیز برای پی بردن به آن جز از طریق احادیث مربوط وجود ندارد.(34)
دسته چهارم
سلسله احادیثی است که نشان می دهد پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) با اشاره جبرئیل، جای برخی آیات را بر خلاف ترتیب طبیعی معین می کرده است.
پس، این موارد را نیز تنها به مدد روایات می توان دریافت و یکی از موارد نقش آفرینی و کاربرد احادیث تفسیری این عرصه می باشد.
از جمله احادیث در این زمینه عبارتند از:
1. احمد حنبل به نقل از عثمان بن ابی العاص می گوید:
کنت جالساً عند رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) اذ شخص ببصره ثم صوبه، ثم قال: أتانی جبرئیل فأمرنی أن أضع هذه الایه هذا الموضع من هذه السوره (ان الله یأمر بالعدل والاحسان و ایتاء ذی القربی...) فجلعت فی سوره النحل بین آیات الاستشهاد و آیات العهد؛(35)
نزد رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) نشسته بودم، ناگهان آن حضرت چشمان خویش را بالا برد سپس فرود آورد و فرمود: جبرئیل نزد من آمد و دستورم داد که این آیه را در این جای این سوره قرار دهم، آیه این بود ان الله یأمر بالعدل والاحسان و ایتاء ذی القربی... پس آن آیه در سوره نحل ما بین آیات شهادت و دین قرار داده شد.
2. ابن عباس به نقل از عثمان می گوید:
کان رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) تنزل علیه السوره ذات العدد، فکان اذا نزل علیه شی ء دعا بعض من کان یکتب، فیقول: ضعوا هؤلاء الایات فی السوره التی یذکر فیها کذا و کذا...؛(36)
گاهی بر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) چند سوره نازل می شد و هنگامی که بر آن حضرت چیزی نازل می گشت برخی از کاتیان را فرا خوانده و می فرمود این آیات را در سوره ای قرار دهید که در آن فلان و فلان... یاد شده است.
3. روی أن آخر آیه نزلت قوله تعالی (واتقوا یوماً ترجعون فیه الی الله) فأشار جبرئیل أن توضع بین آیاتی الربا والدین من سوره البقره. و عن ابن عباس و السدی: انها آخر ما نزلت من القرآن. قال جبرئیل ضعها فی رأس الثمانین و الماثتین؛(37)
روایت شده که آخرین آیه نازل شده واتقوا یوماً ترجعون فیه الی الله بوده است که با اشاره جبرئیل بین آیات ربا و دین قرار گرفته. از ابن عباس و سدی نیز نقل شده که این آیه آخرین آیه نازل شده از قرآن بود که جبرئیل گفت آن را در رأس آیه دویست و هشتاد بقره قرار ده.
در پایان یادآور می شود که در این بخش به دنبال آن بودیم که نشان دهیم، بر خلاف تصور کسانی که با دیده بی اعتنایی به مجموع احادیث تفسیری غیر فقهی می نگرند. این احادیث می توانند در عرصه های مختلف مباحث قرآنی از جمله بحث توقیفی بودن نظم و چینش آیات بسیار راه گشا و مفید باشند و البته روشن است که این تنها یکی از موارد کاربرد این گونه احادیث است و هرگز نخواسته ایم کاربرد آنها را به این وادی منحصر کنیم.
*****************************
1) التمهید فی علوم القرآن، ج 1، ص 283؛ تاریخ قرآن، ص 85.
2) سیوطی، الاتقان، ج 1، ص 176؛ التمهید، ص 283 - 284.
3) یادآوری این نکته لازم است که موضوع بحث روایات تفسیری است، ولی برخی از روایات مورد استناد در این بحث جزء روایات تفسیری به معنای مصطلح نمی باشند توجیه ما در این کار دو امر بوده است. 1. ما از روایات تفسیری در همه جای این رساله معنای عام اراده کرده ایم که شامل همه روایات مربوط به قرآن می شود. 2. مباحث مربوط به روایات تفسیری (حجیت و یا عدم حجیت) در این دسته روایات نیز جاری است.
4) سیوطی، الاتقان، ج 1، ص 161 - 162؛ مجمع البیان، ج 1، ص 14.
5) سیوطی، الاتقان، ج 1، ص 177.
6) همان، (نظیر بیت العتیق، صحن العتیق، اشیاء العتیقه، مانند دفاین و دیرینه های گران بها که در کنور و خزائن است در این جا مقصود خزائن و کنوز معانی عمیق است).
7) الدر المنثور، ج 7، ص 233؛ فستح القدیر، ج 4، ص 462 و کنزالعمال، ج 1، ص 579 ح 2622 و عبدالرزاق، المصنف، ج 3، ص 381 ح 603.
8) همان.
9) فردوس الاخبار، ج 3، ص 181، ح 4354 و نیز ر.ک: تفسیر منسوب به امام عسکری (علیه السلام)، ص 13 - 14 و جامع الاخبار سبزواری، ص 125، ح 244 / 32.
10) تفسیر ابوالفتوح رازی (روض الجنان)، ج 17، ص 2؛ مستدرک الوسائل، ج 4، ص 218، ح 5.
11) قرآن در اسلام، ص 130.
12) حجتی، تاریخ قرآن کریم، ص 98.
13) معرفت، تاریخ قرآن، ص 77.
14) رامیار، تاریخ قرآن، ص 581.
15) همان، ص 600.
16) سیوطی، الاتقان، ج 1، ص 177.
17) همان.
18) بحارالانوار، ج 89، ص 309.
19) جامع الاخبار شعیری، ص 45.
20) جامع الاخبار سبزواری، ص 128، ح 249، ص 37؛ سنن الدارمی، ج 2، ص 337، ح 3425.
21) صدوق، ثواب الاعمال، ص 106؛ بحارالانوار، ج 89، ص 308، ح 89.
22) بحارالانوار، ج 89، ص 278، ح 3.
23) عیون اخبار الرضا (علیه السلام)، ج 2، ص 36، ح 102.
24) الدر المنثور، ج 8، ص 540.
25) همان، ص 439.
26) همان.
27) فردوس الاخبار، ج 3، ص 267، ح 4456.
28) صحیح بخاری، ج 2، جزء 6، ص 231، چاپ دارالجیل.
29) الاتقان، ج 1، ص 172.
30) همان، ص 172 - 173.
31) همان، ص 195.
32) تاریخ یعقوبی، ج 2، ص 34.
33) بحارالانوار، ج 89، ص 236.
34) برای اطلاع بیشتر ر.ک: معرفت، تاریخ قرآن، ص 84؛ همو، التمهید، ج 1، ص 276، شایسته یادآوری است که استاد معرفت این ترتیب را ترتیب دستوری نام نهاده اند. در مقابل قسم اول که ترتیب طبیعی نام گذاری شده است.
35) الاتقان، ج 1، ص 172؛ التمهید، ج 1، ص 276.
36) الاتقان، ج 1، ص 172؛ التمهید، ج 1، ص 277.
37) التمهید، ج 1، ص 276؛ مجمع البیان، ج 2، ص 676.

نوشتن دیدگاه