خداوند متعال می فرماید:
یرفع الله الذین آمنوا والذین اوتوا العلم درجات.
(مجادله / 11)
خداوند مقام اهل ایمان و دانشمندان را (در دو جهان) رفیع و بلند می گرداند.
و در جای دیگر می فرماید:
قل هل یستوی الذین یعلمون والذین لایعلمون. انما یتذکر اولوا الالباب.
(زمر / 9)
(ای فرستاده ما) بگو: آیا اهل دانش با مردم جاهل و نادان یکسانند!؟ (هرگز یکسان نیستند) و منحصرا خردمندان این عالم متذکرند (که عالم با جاهل یکسان نیست.)
مبدأ هر تمدن و خوشبختی و پاکی فکر انسان از جمود و بی تحرکی، علم و دانش است که معیار برتری در زندگی می گردد. علم - هر علمی که باشد - به اندازه خود مراتب زندگی بشر را تغییر می دهد.
دین اسلام، دین علم و دانش است و این ویژگی، یکی از امتیازات تربیتی و تمدن جاویدان اسلام لذا برای عقل و دانش مقام بلندی قائل شده، و شادمانی روحی را از بین روش های تربیتی، روش موفقی دانسته و آزادی فکری و طبیعی انسان را به عنوان حق طبیعی مسلم و ضروری دانسته است و آیات و احادیث بسیاری انسان را به سوی علم و معرفت و شناخت تشویق می کند. چه آن دسته آیات و احادیثی که در ارزش و فضیلت خود علم آمده و چه آن دسته که درباره دانشجو و نوشتن وارد شده است. خداوند سبحان در قرآن کریم بعد از نعمت آفرینش آن را بالاترین نعمت به شمار آورده و می فرماید:
اقرأ باسم ربک الذی خلق خلق الانسان من علق اقرأ و ربک الاکرم الذی علم بالقلم علم الانسان ما لم یعلم.
(علق / 5 - 1)
بخوان به نام پروردگارت که جهان را آفرید. همان کس که انسان را از خون بسته ای خلق کرد بخوان که پروردگارت از همه بزرگوارتر است. همان کسی که به وسیله قلم تعلیم نمود. و به انسان آنچه را نمی دانست یاد داد.
در قرآن، علم منحصر به علوم دینی نیست بلکه لفظ علم تمام علومی را فرا می گیرد که جامعه از آن نفع برده و فایده اش برای تمام بشر عاید می شود.
خداوند متعال می فرماید:
هوالذی بعث فی الامیین رسولا منهم یتلو علیهم آیاته ویزکیهم و یعلمهم الکتاب والحکمة و ان کانوا من قبل لفی ضلال مبین.
(جمعه / 2)
او کسی است که در میان جمعیت درس نخوانده رسولی از خودشان برانگیخت تا آیاتش را بر آن ها بخواند، و آن ها را پاکیزه کند، و کتاب و حکمت بیاموزد، هر چند پیش از آن در گمراهی آشکار بودند.
خداوند سبحان بشر را به وسیله علم و دانش به سوی راه راست رهنمون ساخت در حالی که پیش از آن در گمراهی آشکار به سر می برد. قرآن کریم به آموختن علم و دانش تأکید می ورزد و این مسأله را بارها یادآوری می کند زیرا که علم نصیب و سهم عاقلان است، و کمال عقل با علم و دانش است که با دانشمندان ارزش و برتری می دهد.
مراتب علوم و شناخت و معرفت، وسیع و متفاوت است. چنانکه قرآن می فرماید:
و فوق کل ذی علم علیم.
(یوسف / 76)
فوق هر عالم و دانشمندی دانشمندتری وجود دارد.
از آنجا که تقلید کورکورانه - بدون استثناء - به خاطر ترک رنج تحصیل علم است لذا اسلام با هر نوع تقلید کورکورانه به مبارزه برخاسته است، چنان که قرآن می فرماید:
و اذا قیل لهم تعالوا الی ما انزل الله و الی الرسول قالوا حسبنا ما وجدنا علیه آیاتنا أو لو کان آبائهم لایعلمون شیئا ولا یهتدون.
(مائده / 103)
و هنگامی که به آنها (کافران) گفته شود، به سوی آنچه خدا نازل کره و به سوی پیامبر بیایید می گویند آنچه را از پدران خود یافته ایم ما را بس است! آیا نه چنین است که پدران آنها چیزی نمی دانستند و هدایت نیافته بودند؟!.
خداوند متعال امر نموده که انسان از خدا درخواست زیاد شدن علم کند چنان که می فرماید:
و قل رب زدنی علما.
(طله / 114)
و بگو پروردگارا به علم و دانشم بیفزا و زیاد کن.
او را به درخواست زیادی ثروت و مقام و قدرت (ظاهری) فرمان نداده است بلکه فقط به علم تنها که از همه این ها مهم تر است فرمان داده است.
پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) در روش زندگی خود برای علم، مقام و ارزش والایی قائل بوده هرگاه اسرای جنگی به فرزندان مسلمانان، خواندن و نوشتن می آموختند به خاطر شرافت علم، آنان را آزاد می کرد.
در حدیثی از امام صادق (علیه السلام) نقل شده که فرمود:
ان الناس أربعة: رجل یعلم و یعلم انه یعلم فذاک مرشد عالم فاتبعوه، و رجل یعلم ولا یعلم انه یعلم فذاک غافل فأیقظوه، و رجل لایعلم و یعلم انه لا یعلم فذاک جاهل فعلموه، و رجل لا یعلم انه لا یعلم فذلک ضال فارشدوه...
(بحار / ج 1، 195 - عوالی اللئالی / ج 4)
مردم چهار دسته اند:
1 - کسی که می داند، و می داند که می داند. او راهنما و دانشمند است، از او پیروی نمایید.
2 - کسی که می داند، و نمی داند. او عاقل است، وی را بیدار نمایید.
3 - کسی که نمی داند، و می داند که نمی داند. او جاهل و نادان است. (جهل بسیط دارد) او را بیاموزید.
4 - کسی که نمی داند، و نمی داند که نمی داند (جهل مرکب دارد) او گمراه است، ارشادش نمایید.
شاعری این حدیث شریف را چنین به نظم درآورده است:
آن کس که بداند و بداند که بداند - اسب شرف از گنبد دوار براند
آن کس که بداند و نداند که بداند - بیدارش نمایید که بس خفته نماند
آن کس که نداند و بداند که نداند - لنگان خرک خویش به منزل برساند
آن کس که نداند و نداند که نداند - در جهل مرکب ابدالدهر بماند.
در دیوان امام علی (علیه السلام) آمده است:
ما الفضل الا لاهل العلم - انهم علی الهدی لمن استهدی ادلاء
و قیمة المرء ما قد کان یحسنه - والجاهلون لأهل العلم اعداء
فقم بعلم ولا تبتغی به بدلا - فالناس موتی و أهل العلم أحیاء
فضل و بزرگواری جز برای اهل دانش نیست
آنان خود بر هدایت بوده و راهنمای دیگرانند.
و ارزش انسان با چیزی است که وی را زیبا و نیکو گرداند.
و افراد نادان دشمن دانشمندان اند.
پس برخیز دانش را بجوی و چیز دیگر را جایگزین آن نساز
که مردم می میرند و اهل علم همیشه زنده اند.

سیری در روایات اسلامی
1 - پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
طلب العلم فریضة علی کل مسلم و مسلمة.
(بحار / ج 1 177)
یادگیری دانش، بر هر مرد و زن مسلمان وظیفه است.
2 - پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
اطلبوا العلم ولو بالصین.
(بحار / ج 1، 180)
دانش را بجویید گرچه در چین باشد. (که فاصله بین مدینه و چین بیش از همه جا بوده است.)
3 - علی (علیه السلام) فرمود:
تعلموا ممن علم فعمل.
علم را از کسی فرا گیرید، که به آن عمل می کند.
4 - علی (علیه السلام) در وصف دانش می فرمایند:
و هو أنیس فی الوحشة و صاحب فی الوحدة و سلاح علی الأعداء وزین الأخلاء یرفع الله به أقواما یجعلهم فی الخیر ائمة یقتدی بهم و ترمق أعمالهم و تقتبس آثارهم... لان العلم حیاة القلوب من الجهل و نور الأبصار من العمی و قوة الأبدان من الضعف ینزل الله حامله منازل الأبرار و یمنحه مجالسة الأحبار فی الدنیا والاخرة و بالعلم یطاع الله و یعبد و بالعلم یعرف الله و یوحد و بالعلم توصل الأرحام و به یعرف الحلال والحرام.
(بحار / ج 1، 166)
علم و دانش، انیس انسان در وحشت و یار او در تنهایی است، سلاحی علیه دشمنان و زینتی برای دوستان است. خداوند گروهی را به وسیله آن سربلند می کند؛ آنان را رهبران خیر و نیکی قرار می دهد که مردم به ایشان اقتدا کنند و دانش، به کارهای آنان رمق می دهد و آثارشان را حفظ می کند... زیرا علم مایه زندگی قلب و جت آن از نادانی است و نور دیدگان از نابینایی و نیروی جسم از ناتوانی است. خداوند دارنده علم را در جایگاه نیکان قرار می دهد و همنشینی با خوبان را در دنیا و آخرت به او عطا می کند و به واسطه علم، خدا اطاعت و عبادت می شود و شناخته می گردد و یگانگی او اثبات می شود، و به وسیله علم با ارحام صله بجا آورده می شود و حلال و حرام شناخته می گردد...
5 - امام صادق (علیه السلام) فرمود:
اطلبوا العلم و تزتنوا معه بالحلم والوقار و تواضعوا لمن تعلمونه العلم و تواضعوا لمن طلبتم منه العلم ولا تکونوا علماء جبارین فیذهب باطلکم بحقکم.
(الامام الصادق و المذاهب الأربعة / ج 4 - 3، 390)
دانش را بجویید و با آن به همراه بردباری و وقار، خود را بیارایید، و نسبت به شاگردان خود تواضع کنید و نسبت به استادان خود فروتن باشید و از دانشمندان ستمگر نباشید تا باطل شما حق شما را از بین ببرد.

نوشتن دیدگاه