سومین جزء بهره وری، «كار آیی» است؛ یعنی به كار بستن دقایقی كه برای انجام هر كار ضروری است، نه بیشتر و نه كمتر. پیامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) می فرماید: «لا مَنْعَ وَ لا اِسْرافَ، وَ لا بُخْلَ و لا اِتْلافَ(1).»
چنانكه قبلاً گفته شد تلف كردن اموال یا بی استفاده گذاشتن ثروت از مصادیق ضایع كردن مال است.
امام صادق (علیه السلام) به "ابن جندب" می فرماید: «....فَلا تُضَيِّع مالَكَ...(2).
فقها نیز به وجوب آبیاری زراعت برای جلوگیری از اتلاف آن فتوا داده اند(3).
علی(علیه السلام) می فرماید: «مَنْ وَجَدَ ماءً وَ تُرابا ثُمَّ افْتَقَرَ فَاَبْعَدَهُ اللّه(4)؛ از رحمت خدا دوراست كسی كه آب و زمین كشاورزی داشته باشد و با این حال فقیر باشد.»
اصولاً اصلاح و زیادكردن اموال و ثروت ها در اسلام نشانه جوانمردی است و بر آن تأكید شده است؛ پیامبر (صلی الله علیه و آله) می فرماید: «اَلمُرُوءَةَ اِسْتِصْلاحُ الْمالِ(5)؛ جوانمردی آباد كردن ثروت است.»
امام صادق (علیه السلام) می فرماید: «تَعاهُدُ الرَّجُلِ ضَيْعَتَهُ مِنَ المُرُوءَةِ(6)؛ مواظبت و تیمار كردن شخص از ثروت یا كار و حرفه اش علامت جوانمردی اوست.»
امام سجاد (علیه السلام) می فرماید: «اِسْتِنْماءُ الْمالِ تَمامَ الْمُرُوَّةَ(7)؛ رشد دادن مال و سرمایه، كمال مردانگی است.»
علی (علیه السلام) فرمود: «لَم يَكْتَسِب مالاً مَنْ لَمْ يَصْلِحَهُ(8)؛ كسی كه به دنبال اصلاح ثروتش نباشد، مالی به دست نمی آورد.»
از طرفی عاقل كسی است كه نه افراط كند و نه تفریط و تطفیف و كم گذاشتن.
علی (علیه السلام) فرمود: «... وَ اِيّاكَ وَالتَّفریطَ عِندَ اَمكانَ الفُرصَةِ فَاِنَّهُ مَيْدانٌ يَجْری ِلاَهلِهِ بِالخُسرانِ(9)؛ ازكم كاری و سستی در هنگام به وجود آمدن فرصت بپرهیز چرا كه تفریط میدانی است كه زیان را برای تفریط كاران به ارمغان می آورد.»
پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «اَلاُموُرُ مَرهوُنَةٌ بِاَوْقاتِها(10).»
امام عسکری (علیه السلام) فرمود: «... فَلا تَعْجَلَ عَلی ثَمَرَةٍ لَمْ تَدْرَكْ وَ اِنَّما تَنالَها فِی اَوانِها... وَ لا تَعْجَلْ بِحَوائِجَكَ قَبْلَ وَقْتِها فَيَضیقَ قَلبَكَ وَ صَدرَكَ وَ يَغشاكَ القُنوُطُ...(11)؛ برای چیدن میوه ای كه هنوز نرسیده شتاب مكن كه هنگام رسیدنش به آن دست می یابی... و در دستیابی به نیازهایت قبل از وقت عجله نكن تا كم حوصله نشوی و ناامیدی تو را فرانگیرد....»
علی(علیه السلام) فرمود: «... بادِرِ الْفُرْصَةَ قَبْلَ اَن يَكوُنَ غُصَّةً...(12)؛ قبل از گلوگیر شدن مشكلات امور در هنگام فرصت تعجیل كنید.»
امام صادق (علیه السلام) فرمود: «اَذا هَمَمْتَ بِخَيْرٍ فَبادِرْ، فَاِنَّكَ لا تَدْری ما يَحْدُثُ(13)؛ هنگامی كه قصد كار مفیدی را كردی، شتاب كن كه نمی دانی چه چیزی اتفاق خواهد افتاد.»
علی (علیه السلام) فرمود: «... لا يَحْمِلَنَّكُمْ المَهْلَةُ عَلی طوُلِ الْغَفْلَةِ(14)؛ مهلت داشتن در كارها نباید موجب غفلت طولانی شما شود.»
امام علی (علیه السلام) فرمود: «... اَيّاكُمْ وَ الاَكْثارُ فَاِنَّ اَمْوالَ الْمُسْلِمینَ لا تَحْتَمِلُ الاِضْرارِ(15)؛از تكاثر بپرهیزید چرا كه نباید به ثروت مسلمانان ضرری وارد شود.»
در روایات از افراط و تفریط نهی شده و آن دو از علائم جاهل شمرده شده است.
علی (علیه السلام) می فرماید: «لاتَرَی الْجاهِلَ اِلاّ مُفْرِطا اَوْ مُفَرِّطا(16)؛ جاهل همیشه یا افراط گر و یا تفریط كننده است.» و نیز فرمود: «ثَمَرَةُ التَّفْریطَ النَّدامَةَ وَ ثَمَرَةُ الْحَزْمِ الَّسلامَةُ(17)؛ میوه تفریط پشیمانی و ثمره دوراندیشی سلامت است.»
علی(علیه السلام) همچنین فرمود: «فَالْجَنَّةُ غايَةَ السّابِقینَ، وَ النّارُ غايَةُ الْمُفْرِطینَ(18).»
همچنین فرمود: «نَحنُ النـُمْرُقَةُ الوُسْطی، بِها يَلْحَقُ التّالی وَ اِلَيْها يَرْجِعُ الْغالی(19)؛ ما جایگاه حدّ وسط هستیم؛ عقب افتادگان باید یه ما ملحق شوند و تند روان غلو كننده باید به سوی ما باز گردند.»
در پایان سخن به روایات دیگری از امام علی (علیه السلام) درباره افراط و تفریط اشاره می كنیم: «... فَكُلُّ تَقْصیرٍ بِهِ مُضِرٌّ وَ كُلّ اِفْراطٍ لَهُ مُفْسِدٌ(20)؛ هر كمبود و كوتاهی به قلب انسان زیان می رساند وهر گونه افراط و زیاده روی آن را فاسد می كند.»
«الاِفْراطُ فی الْمَزْحِ خَرْقٌ(21)؛ زیاده روی در شوخی نادانی است.»
«الاِفْراطُ فی الْمَلامَةِ يَشُبُّ نارَ اللِّجاجَةِ(22)؛ زیاده روی در سرزنش، آتش لجاجت و سركشی را شعله ور می كند.»
بنابراین اگر این كارآیی به معنای عدم زیاده روی و عدم كوتاهی در اعمال باشد، در عناوین افراط، اسراف، تفریط و تقصیر می توان احادیثی را كه مناسب این باب باشد یافت.
**********************************
1 ـ مستدرك الوسائل، ج 2، ص 644.
2 ـ تحف العقول، ص 304.
3 ـ جواهر الكلام، ج 31، ص 398.
4 ـ وسائل الشیعه، ج 17، ص 41.
5 ـ معانی الاخبار، ص 258.
6 ـ همان.
7 ـ تحف العقول، ص 283.
8 ـ بحارالانوار، ج 1، ص 195.
9 ـ تحف العقول، ص 208.
10 ـ بحارالانوار، ج 77، ص 165.
11 ـ همان، ج 78، ص379.
12 ـ نهج البلاغه، (صبحی صالح)، نامه 31، ص 402.
13 ـ وسائل الشیعه، ج 1، ص 84.
14 ـ بحارالانوار، ج 77، ص 440.
15 ـ مستدرك نهج البلاغه، ص 111.
16 ـ نهج البلاغه، حكمت 70.
17 ـ همان، حكمت 181.
18 ـ همان، خطبه 157.
19 ـ همان، حكمت 109.
20 ـ همان، حكمت 108.
21 ـ غررالحكم، حدیث 1184.
22 ـ همان، حدیث 1768.

نوشتن دیدگاه