قرآن مجيد سخن از پيامبر اسلام (صلى الله عليه وآله) در ميان آورده، وگوشه اى از ويژگى هاى حضرتش را بر شمرده است. در همان آيه، به برخى از مختصات مؤمنان به آن حضرت نيز اشاره نموده، وسپس در همين زمينه مى فرمايد: (فالذين آمنوا به وعزروه ونصروه واتبعوا النور الذى انزل معه اولئک هم المفلحون)(4) آنان که به پيامبر ايمان آورده وحرمت وعزت او را پاس داشتند وياريش نمودند واز نورى که همپاى او فرو فرستاده شده بود پيروى نمودند هم آنان رستگارانند. در آيه ديگرى نيز در همين زمينه وبا مضمونى مشابه مى فرمايد: (فامنوا بالله ورسوله والنور الذى انزلنا والله بما تعملون خبير)(5) به خدا ورسولش ونورى که فرو فرستاديم، بگرويد وخداوند به عمل کرد شما آگاه است. در اينجا اين سوال مطرح است که منظور از نور فرو فرستاده شده همراه پيامبر (صلى الله عليه وآله) چيست؟ ممکن است گفته شود: مراد از اين نور، همان قرآن است، ودر اين باب حتى به آياتى ديگر از قرآن مجيد استشهاد به عمل آيد، از جمله آنجا که مى فرمايد: (قد جاءکم من اللهم نور وکتاب مبين).(6) در پاسخ مى گوييم: گر چه يکى از اسامى قرآن نور است، اما به نظر نمى رسد که در آيات اشاره شده، مراد از کلمه نور، همين قرآن باشد، چرا که آيه مردم را به ايمان به پيامبر (صلى الله عليه وآله) ونورى فرا مى خواند که همراه او آمده. وروشن است که ايمان به پيامبر (صلى الله عليه وآله)، از ايمان به قرآن جدا نيست، زيرا امکان ندارد که کسى به رسول خدا (صلى الله عليه وآله) ايمان واقعى بياورد، اما قرآن را که بينه پيامبرى اوست، منکر باشد. زيرا ايمان به پيامبر (صلى الله عليه وآله) واعتقاد به قرآن، آن چنان به يک ديگر گره خورده که امکان جداسازى ميان آن دو، وجود ندارد. در اين صورت روشن مى گردد که قاعدتا بايد منظور از کلمه نور در اين آيات، مطلب ديگرى باشد. مراجعه به خطابه پيامبر (صلى الله عليه وآله) در غدير، کار را آسان مى کند وبه روشنى نشان مى دهد که واقعيت امر چيست. حضرتش مى فرمايند: معاشر الناس! آمنوا بالله ورسوله والنور الذى انزل معه، من قبل ان نطمس وجوها فنردها على ادبارها.... معاشر الناس! النور من الله عز وجل فى مسلوک، ثم فى على، ثم فى النسل منه الى القائم المهدى، الذى اخذ بحق الله وبکل حق هو لنا.(7) در اينجا پيامبر اکرم (صلى الله عليه وآله) با صراحت، منظور از جريان نور را علاوه بر خود، بر على (عليه السلام) ونيز بر نسل ايشان تا حضرت مهدى (عليه السلام) جارى وسارى مى داند، وتصريح مى نمايد که آن نور - هدايت الهى - که در من نهاده شده، پس از من در على (عليه السلام) وپس از او در نسلش تا امام عصر (عجل الله تعالى فرجه) قرار دارد. بدين سان پيامبر (صلى الله عليه وآله) رشته نبوت را به امامت پيوند داده، وآن را تداوم رسالت خود در دو بعد تبيين واجراى کامل وجامع الاطراف تلقى مى نمايند.
به همين دليل، پس از ايشان، ائمه طاهرين نيز همواره در مواجهه با آيات مورد نظر، مراد از نور را با عباراتى بيان وتفسير نمودند، مانند: النور هو على(8) النور فى هذا الموضع امير المؤمنين والائمه(9) النور والله الائمه من آل محمد الى يوم القيامه(10) هم والله نور الله الذى انزل(11) ومفسرين ومحدثين نيز در همين راه وبر همين اساس گام برداشتند(12).
واما در خصوص موضوع اين نوشتار - يعنى سيماى امام عصر (عجل الله تعالى فرجه) در خطبه غدير - اين اولين قسمتى است که پيامبر (صلى الله عليه وآله) در خطبه خويش، سخن از آن حضرت در ميان آورده اند وايشان را با لقب ويژه (القائم) خوانده اند. وروى دو نکته پاى مى فشارند: اول اينکه امامت در خاندان على عليهم السلام جارى وسارى خواهد بود، به طورى که اين رشته الهى در آغاز به دست على (عليه السلام) ودر انجام به دست مهدى عجل الله تعالى فرجه سپرده شده است. نکته دوم اينکه بر ويژگى خاص امام عصر (عجل الله تعالى فرجه) تاکيد مى نمايند که حضرتش حق خدا وتمامى حق اهل بيت را که از آن ايشان بوده، از غاصبان اين حقوق باز خواهد ستاند. چه زيباست که در آن شرايط، پيامبر (صلى الله عليه وآله) اين چنين آينده را به روشنى ترسيم مى نمايد که على رغم همه ما ديگرى ها، نابسامانى ها، حق کشى ها، گردن کشى ها، گرايش هاى باطل، اسلام ستيزى ها و... نهايتا کار با ظهور وحضور مصلحى توانمند والهى به سامان مى رسد، وپرچم هدايت جهان وجهانيان به دست با کفايت فردى از تبار امير المؤمنين (عليه السلام) سپرده مى شود، واو به سلامت وسرفرازى اين پرچم را بر بلندترين آباديهاى گيتى به اهتزاز در مى آورد، وبه تعبير رسول خدا (صلى الله عليه وآله): ياخذ بحق الله وبکل حق هو لنا همين آينده نگرى روشن است که با وجود تمام گرفتاريهاى حال، مردم مسلمان را همواره وهمچنان گوش به زنگ وچشم به راه ساخته، تا مگر دستى از غيب برون آيد وکارى بکند، وهمه تلاش وتوان خود را در پرتو فريضه انتظار فرج به کار گرفته ومى گيرند، تا زمينه ساز ظهور آن عدل مجسم باشند که زنده کننده خاطر امير المؤمنين (عليه السلام) است. على (عليه السلام) نيز خود در جاى جاى سخنانش، اين آينده پر نور را نويد داده، ودلها را به سوى آن امام همام روانه ساخته است. گاه با لحنى خاص که از محتواى کلامش بر مى آيد، چنين مى فرمايد: الا وفى غد وسياتى غد بما لا تعرفون هان اى مردم هشيار باشيد، براى فردايى که آن را به درستى نمى شناسيد وچندان به ويژگى هاى آن آگاهى نداريد. در آن فردا، زمام کار به دست کسى خواهد افتاد که از تيره وتبار شاهان روزگار نيست، او به شدت کارگزاران حکومت را بر اعمالشان بازخواست خواهد نمود. وکائنات با او همراه مى شوند به طورى که: تخرج له الارض افاليذ کبدها وتلقى اليه سلما مقاليدها زمين تمامى دارائى هاى درونش را بيرون ريخته ودر اختيار او مى گذارد. وکليد گنجينه هاى خود را از سر صلح وصفا به او تسليم مى نمايد. واو در حکومتش: فيريکم کيف عدل السيره ويحيى ميت الکتاب والسنه.(13)
راه وروش داد ودادگرى در اداره جامعه را به شما خواهد نماياند. وبار ديگر، آنچه از کتاب الهى وسنت نبوى به ورطه فراموشى ونيستى افتاده، زنده خواهد کرد. مى بينيم که سخن على (عليه السلام) به گونه اى، تفصيل همان جمله کوتاه پيامبر اکرم (صلى الله عليه وآله) در توصيف امام عصر (عجل الله تعالى فرجه) است.(14) ضمن آن که به ترسيم آينده پرداخته ووقوع آن را حتمى وقطعى مى شمارد، با نماياندن چهره زمامدار الهى آن دوران، گوشه هايى از همراهى زمين وزمان را نيز با او ياد آور مى شود. ونهايتا دو بعد ممتاز حکومت او - يعنى احياى فرهنگى - وعدالت اجتماعى را به عنوان شاخص هاى اصلى در اين نظام نام مى برد. در پرداختن به بخشهاى بعدى خطابه پيامبر اکرم (صلى الله عليه وآله) پيرامون امام عصر (عجل الله تعالى فرجه) باز هم از خرمن کلام گهر بار على (عليه السلام) در اين زمينه ها توشه خواهيم گرفت.
پاورقی:
(4) قرآن مجيد سوره اعراف آيه 157.
(5) قرآن مجيد سوره تغابن آيه 8.
(6) قرآن مجيد سوره مائده آيه. 25 از جانب خداوند نور وکتاب روشن برايتان آمد.
(7) پيامبر اکرم صلى الله عليه وآله. خطبه غدير: هان اى مردم! به خدا ورسولش، وبه نورى که همپاى او آمده ايمان بياوريد، پيش از آن که دستتان از ميدان عمل کوتاه، واعمالتان بى بها گردد، وبه نشان حسرت وافسوس روى به عقب برگردانيد. هان اى مردم! نور خدائى در من نهاده شده، سپس در على وپس از آن در نسل او تا امام دوازدهم قرار گرفته است. همان کس که حق خداوندى وتمامى حقوقى را که از آن ما بود، باز پس خواهد گرفت.
(8) بحار الانوار ج 35 ص. 404 روايت از امام باقر (عليه السلام).
(9) بحار الانوار، ج 23 ص 310. روايت از امام صادق (عليه السلام).
(10) بحار الانوار ج 9 ص 243. روايت از امام باقر (عليه السلام) ذيل آيه 8 سوره تغابن.
(11) همان مدرک.
(12) مرحوم علامه مجلسى رضوان الله تعالى عليه در کتاب شريف بحار الانوار جلد 35 باب 20، رواياتى را ذيل عنوان انه نزل فيه صلوات الله عليه الذکر والنور والهدى والتقى فى القرآن، پيرامون حضرت امير المؤمنين (عليه السلام) گرد آورده است. همچنين در ج 23 ص 304 باب ديگرى تحت عنوان انهم انوار الله وتاويل آيات النور فيهم عليهم السلام منعقد نموده که در آن ائمه عليهم السلام مصداق کلمه نور قرار گرفته اند. على ابن ابراهيم قمى در اين زمينه در تفسير خود مى گويد: الدليل على ان النور امير المؤمنين (عليه السلام) قوله: واتبعوا النور الذى انزل معه... (بحار الانوار ج 25 ص 48). در مجلدات مزار کتاب بحار، از جمله ج 100 ص 347 وص 352 وج 102 ص 139 برخى زيارات امير المؤمنين (عليه السلام) نقل شده که در بخشهايى از آن، حضرت با همين ويژگى نور فرو فرستاده شده همپاى رسول توصيف شده است.
(13) جملات مندرج در اين قسمت، از خطبه 138 نهج البلاغه نقل وتوضيح داده شده است.
(14) يکى از شارحين غير شيعى نهج البلاغه - ابن ابى الحديد معتزلى - در شرح اين خطبه، پس از بيان يک سلسله مسائل ادبى وتحليل کلام امام (عليه السلام)، مراد از کلمه والى در آن را اين چنين بيان مى نمايد: يعنى الامام الذى يخلقه الله فى اخر الزمان... (يعنى آن پيشوايى که خداوند او را در آخر الزمان خواهد آفريد). ودر توضيح کلمه افاليذ هم مى گويد: وهذا کنايه عن الکنوز التى تظهر للقائم بالامر، وقد جاء ذکر ذلک فى خبر مرفوع فى لفظه: وقادت له الارض افلاذ کبدها. وقد فسر قوله تعالي: واخرجت الارض اثقالها بذلک فى بعض التفاسير (اين کلمه، اشاره به گنجهايى است که براى حضرت صاحب الامر عجل الله تعالى فرجه ظاهر مى شود ودر خبر اين مطلب نيز آمده که: زمين درون خود را براى او بيرون خواهد ريخت. ودر بعضى تفاسير نيز مراد از آيه 6 سوره زلزال که مى فرمايد: زمين سنگينى هاى درون خود را بيرون مى ريزد همين مطلب دانسته شده است). البته بايد توجه داشت که شارح مذکور - بر اساس عقايد گروهى از اهل تسنن - به غلط امام عصر (عليه السلام) را مولود آخر الزمان مى داند که باورى نادرست است، زيرا - همان طور که در متن نيز به تفصيل بيان شد - اين امام بنا بر آنچه پيامبر اکرم صلى الله عليه وآله در سخنان راهگشاى خود در غدير فرمودند، ضرورتا بايد در کنار قرآن ودر خارج موجود باشد تا همپايى قرآن وعترت که مورد تاکيد اکيد آن حضرت مى باشد، به درستى واقع شده ومفهوم صحيح خود را پيدا نمايد.
