فَنَظَرَ نَظْرَةً فِى النُّجُومِ
فَقالَ إِنِّى سَقِيمٌ

ترجمه :
88. پس نظر كرد يك نگاه در ستاره‌ها.
89. پس فرمود: به درستى كه من مريض هستم[1] .
 
تفسير :
اين دو آيه از مشكلات آيات است كه مراد از نظر چيست و معنى سقيم چيست و مفسرين وجوهى گفتند كه به نظر نمى‌آيد و مخالف با مقام ابراهيم است و در اخبار دارد: «ما كَذِبَ إبراهيمُ وما كانَ سَقيماً»[2] .
 توضيح كلام موقوف بر بيان چند مقدمه است :
 مقدمه اولى :
اينكه باب توريه يك باب واسعى است كه انسان كلامى بگويد كه ظاهرى داشته باشد و مقصود او غير ظاهر باشد. به خصوص در مورد خوف و خطر و براى اين يك مثالى مى‌زنيم و آن اين است كه جماعتى از اصحاب به خدمت حضرت صادق7 مشرف بودند كه شخصى از اكابر اهل سنت و علماى آن‌ها وارد شد و به حضرت صادق 7 عرض كرد: «ما تقول فى ابى بكر وعمر؟ شما چه عقيده‌اى داريد در حق ابا بكر و عمر؟» حضرت فرمود:
«هُما إِمامانِ عادِلانِ قاسِطانِ كانا عَلَى الْحقِّ وَمَضَيا عَلَيْهِ عَلَيْهِما رَحْمَةُ اللهِ؛ كه اين دو امام و عادل و قاسط بودند و بودند بر حق و بر همين عقيده از دنيا رفتند بر آن‌ها رحمت الهى باشد». چون آن عالم سنى رفت اصحاب تعجب كردند كه چنين تعريفى از آن‌ها خود سنى‌ها هم نمى‌كنند، سوال كردند از حضرت. حضرت فرمود اينكه گفتم «هما امامان» اشاره به آيه شريفه بود كه مى‌فرمايد : (أَئِمَّةً يَدْعُونَ إِلَى النّارِ)[3]  و اينكه گفتم «عادلان» براى اينكه عدول كردند از حق و انكار نمودند و اينكه گفتم «قاسطان» اشاره به آيه شريفه بود كه فرمود: (وَ أَمَّا الْقاسِطُونَ فَكانُوا لِجَهَنَّمَ حَطَباً)[4]  به معنى ظالم است و اينكه گفتم «كانا على الحق» حق امير المومنين 7 است و اين‌ها بر دشمنى او بودند و اينكه گفتم «ومضيا عليه» به همين دشمنى از دنيا رفتند و اينكه گفتم «عليهما رحمة الله» رحمة الله ]كه[ پيغمبر است، خصم آن‌ها باشد[5] .
 
مقدمه ثانيه :
اينكه علم نجوم رواج داشت، چنانچه تاكنون رواج دارد و در تقاويم[6] مى‌نگارند كه اوضاع كواكب دلالت دارد بر امورى از تربيع و تثليث و مقابله و مقارنه[7] . بعض كواكب با يكديگر يك تأثيراتى در عالم دارد و هنوز مى‌آيند و مى‌پرسند ساعت براى جابه‌جا شدن، لباس نو پوشيدن، مسافرت، ازدواج، شروع به تجارت و كسب و اشباه اين‌ها چه موقع خوب است كه اكثر آن‌ها دروغ است و گفتند: «المُنَجِّمُ كَذَّابْ»[8] .
 
مقدمه سيم:
اينكه مشركين يك روز داشتند كه تمام زن و مرد كوچك و بزرگ از شهر خارج مى‌شدند و براى تفريح و تفرّج[9]  خارج شهر مى‌رفتند و چون حضرت ابراهيم در نظر داشت كه پس از خارج شدن آن‌ها برود و اصنام و بت‌هاى آن‌ها را بشكند و ناچار بود كه با آن‌ها بيرون رود ]لذا[ خواست عذرى براى نرفتن بياورد.
(فَنَظَرَ نَظْرَةً فِى النُّجُومِ) بر حسب عقيده آن‌ها كه به تأثيرات كواكب معتقد بودند، فرمود: اين اوضاع كه شما هم مشاهده مى‌كنيد و مى‌پذيريد دلالت دارد بر اينكه من اگر خارج شوم با شما مريض مى‌شوم. آن‌ها پذيرفتند و او را از رفتن معاف كردند و غرض ابراهيم از جمله (فَقالَ إِنِّى سَقِيمٌ) فاء تفريع است كه پس از (نَظْرَةً) به نجوم فرمود: (إِنِّى سَقِيمٌ) و مرادش مرض روحى بود، چون اين‌ها اشتغال به ملاهى و لهويات و ساز و آواز و رقص و كف بر كف زدن و ساير معاصى دارند و اين موجب تألم روح ابراهيم مى‌شد و نكته ديگر اينكه اطلاق سقيم بر كسى كه مشرف به سقيم است مى‌شود، چنانچه حضرت على اكبر خدمت پدرش عرض كرد: «الْعَطَشُ قَتَلَني»[10]  يعنى مشرف به قتل است.  
ابراهيم فرمود خروج من مشرف به مرض روحى من مى‌شود و آن‌ها به مقتضاى نجوم توهم كردند كه مرادش مرض جسمانى است و پذيرفتند و اين يك توريه بود و مفاد اخبار هم خوب واضح مى‌شود كه فرمودند :
«ما كانَ سَقيماً وَما كانَ كاذِباً؛ ما كَذِبَ إبراهيمُ وما كانَ سَقِيماً»[11] .
 البتّه انسان مومن اين منظره‌هاى فسق و فجور را كه مشاهده مى‌كند تألم روحى پيدا مى‌كند، چه رسد به مقام مقدس انبيا. از اينجا پى ببريد به تألمات اميرالمومنين 7 در عصر خلفاى سه گانه و ائمه طاهرين در عصر بنى‌اميه و بنى العباس و علماى اعلام در اعصار متماديه و امام زمان در عصر حاضر و... .

[1] .  ترجمه ديگر: پس نظرى به ستارگان افكند. و گفت: من كسالت دارم.
[2] .  ابراهيم دروغ نگفت و مريض نيز نبود. ر.ك: معانى الأخبار: ص210 و بحارالأنوار: ج11،ص77، ح7. (با اندكى تفاوت)
[3] .  و آنان را پيشوايانى كه به سوى آتش مى‌خوانند گردانيديم. سوره قصص: آيه 41.
[4] .  ولى منحرفان هيزم جهنّم خواهند بود. سوره جن: آيه 15.
[5] .  ر.ك: الصراط المستقيم: ج3، ص73؛ الصوارم المهرقه: ص155 و بحارالأنوار: ج30،ص286، ح150 به نقل از كتاب المثالب«ابن شهر آشوب».
[6] .  تقاويم (جمع تقويم): سالنامه‌ها، تقويم‌ها.
[7] .  تربيع: قرار گرفتن يك سياره در فاصله نود درجه سياره‌اى ديگر از منطقة البروج.تثليث: قرار گرفتن يك برج يا يك سياره در فاصله 120 درجه برج يا سياره ديگر كه آنرا دال بر محبت مى‌دانند. مقارنه: وضعيتى كه در آن فاصله سياره از خورشيد كمترينمقدار باشد واز زمين، سياره وخورشيد در كنار يكديگر ديده شوند، قِران. مقابله : وضعيتىكه در آن زاويه دورى سياره از خورشيد 180 درجه است وسمت خورشيد وسياره درآسمان مقابل يكديگر است.
[8] .  منجّم (پيشگو) دروغ‌گوست.
[9] .  تفرّج: گشت وگذار؛ تماشاى دشت وصحرا.
[10] .  عطش و تشنگى مرا كشت. ر.ك: كتاب الفتوح: ج5، ص115؛ مثير الأحزان: ص51 وبحارالأنوار: ج45، ص43.
[11] .  ابراهيم دروغ نگفت ومريض نيز نبود. ر. ك: معانى الاخبار: ص210 و بحارالأنوار: ج11،ص77، ح7، (با اندكى تفاوت

نوشتن دیدگاه