اگر بخواهيم ريشه هاى قيام فاطمه (ع) را، از بررسى اصول آن، يا آن چه بايد اصول شناخته شود، باز شناسيم بايد نظرى همه جانبه و عميق به مسائل آن روز بيفكنيم، تا روشن شود كه در تاريخ صدر اسلام، دو حادثه، متقارب وجود داشت، كه يكى بازتاب و عكس العمل طبيعى ديگرى بود. و ريشه هاى اوليّه آن دو حادثه، در كنار هم امتداد داشت به وجهى كه گاهى يكى با ديگرى برخورد مى كرد- يا به تعبير درست تر- به نقطه اى مى رسيدند كه طبيعتا مستعد بود مايه ى ادامه ى آن دو حادثه گردد.

يكى از آنها، قيام فاطمه (ع) عليه خليفه ى اول بود، و تا آن جا پيش رفت كه نزديك بود موجوديت سياسى او را متزلزل كند و خلافتش را به فراموش خانه ى تاريخ بسپارد. و واقعه ى دوم نقطه ى مقابل آن. در اين جا عايشه ام المؤمنين، دختر خليفه ى فقيد، در روى على (ع) ايستاد. على همسر صدّيقه كه بر پدرش قيام كرده بود.

سرنوشت چنان خواسته بود، كه هر دو قيامگر با شكست روبرو شوند، با تفاوت هائى كه در كار آن دو وجود داشت، و آن مربوط به رضايتى بود كه هريك در قيام خود، احساس مى كرد، و اطمينان قلبى كه به درستى كار خود داشت، و بهره اى كه از پيروزى در راه حق- حقى كه در آن هيچ گونه انحرافى نيست- به دست مى آورد. اما شكست آنان بدين ترتيب بود كه زهرا (ع)، ظاهرا شكست خورد، اما بعد از اين كه خليفه پشيمان و گريان گفت: «بيعت مرا باز پس گيريد!» و سيده ى عايشه نيز، شكست خورد، به طورى كه آرزو مى كرد: «اى كاش بقصد جنگ خارج نمى شدم و طاعت خود را به عصيان نمى آوردم.»

آرى، اين دو قيام هر دو در موضوع و رهبر بهم نزديك بودند، اما هيچ گاه از سرچشمه و خاستگاه همانندى مايه نگرفته بودند. ما به خوبى مى دانيم تغيير حالتى كه با شنيدن خبر خلافت على (ع)، بر عايشه عارض شد، به روزهاى اول زندگى على و عايشه باز مى گردد. روزهايى كه همسر و دختر پيامبر (ص)، بر سر تصاحب قلب آن بزرگ با هم رقابت مى ورزيدند. لازمه ى طبيعى اين رقابت، آن بود كه خودبخود آثارى فراوان بجاى گذارد و احساس مختلفى از كينه و دشمنى ما بين دو رقيب ايجاد كند، و به تدريج ياران و دوستانى در اطراف آنان گرد آورد. همين رقابت بود كه عملا در يكى از دو طرف، قدرت يافت، و آن قضيه ى شوم عايشه و على را پيش آورد. و ناچار از سوى ديگر نيز دامنه پيدا مى كرد، كه چنين شد، و كسى را فرا گرفت كه ام المؤمنين- دخترش- پيوسته در خانه پيامبر (ص)، به نفع وى كار مى كرد.

بلى، منشأ دگرگونى و تغيير حالت ام المؤمنين، احياى خاطرات روزهايى بود كه على (ع)، رسول خدا (ص) را به طلاق او تحريص كرد و داستان آن- افك- مشهور است.

اين توصيه ى على (ع)، اگر چيزى را نشان دهد آن است كه وى از كار عايشه، آزرده و از رقابت او با زهرا (ع) ناراحت است و نيز روشن مى كند كه نزاع و ستيز همسر رسول گرامى (ص) و فرزند او، چنان گسترش يافته كه به على (ع) و كسانى كه نتايج اين رقابت را با اهميت تلقى مى كردند، رسيده بود است.

از اين ماجرا مى توان دريافت كه اين شرايء به خليفه اول نسبت به على و همسرش (ع)، احساس تازه اى مى داد.

به علاوه از ياد نمى بريم كه ابوبكر، از زهرا (ع) خواستگارى كرده، و پيامبر (ص) آن را نپذيرفته، ولى پس از آن با اجابت تقاضاى على (ع)، زهرا به همسرى على (ع) درآمده بود. اين ردّ و قبول، در دل خليفه- وقتى در حد انسانى طبيعى، و داراى احساسى مانند ديگران دانسته شود- حسرت و غبطه اى خاص- اگر در تعبير احتياط كنيم- نسبت به على برانگيخت و اينجا زهرا (ع) بود كه آن رقابت را، بين على و او پيش آورد، كه به پيروزى رقيب انجاميد. و همچنين بايد بدانيم كه ابوبكر، شخصى است كه رسول بزرگ (ص)، او را براى خواندن سوره ى توبه به جانب كفّار فرستاد، ولى از نيمه هاى راه بازگرداند. و اين جا نيز اراده ى الهى بر اين قرار گرفته بود كه رقيب- همان كسى كه در مسأله ى زهرا پيروز شده بود- بار ديگر بر او تفوّق جويد.

تمام اين عوامل باعث مى شد تا ابوبكر دخترش را، در مسابقه اى كه با زهرا (ع) براى كسب مقام برتر، نزد رسول خدا (ص) داشت، پيوسته تحت نظارت و دقّت داشته باشد، و مانند همه پدران تحت تأثير عواطف او قرار گيرد. و چه مى دانيم؟ شايد گاهى فكر مى كرد، فاطمه نيز، پدرش را به اقامه ى نماز جماعت در مسجد وادار و تشويق مى كرده است، به قياس روزى كه ام المؤمنين- كه همواره در خانه پيامبر (ص) به نفع پدر كار مى كرد- زمينه را فراهم كرد تا او در زمان بيمارى آن حضرت، امام جماعت باشد.
نمى توان انتظار داشت كه تاريخ، براى هر واقعه اى شرحى كافى، در اختيار ما بگذارد، مگر امرى كه دلايلى كافى براى اثبات آن جمع آمده باشد. اما مى توان پذيرفت كه وقتى كسى، تحت تأثير چنان احوالى قرار گيرد كه ابوبكر را، زير اثر و نفوذ خود گرفته بود، واكنش هاى معروف او را نشان دهد. و اگر زنى، با همان رقابت ها مواجه گردد، كه حتى پنجره ى واسطه، بين خانه ى او و پدرش، بر آن شهادت مى داد، هرگز نبايد سكوت كند، مخصوصا وقتى مخالفان بر آن باشند كه حق قانونى وى را- كه در مشروعيّت آن ترديدى نيست- از وى سلب كنند.

نوشتن دیدگاه