كتابى كه در دست داريد ترجمه ، تحقيق و استدراك بر ((تاريخ فاطمة الزهراء)) از كتاب بحارالانوار، تاءليف دانشمند جليل القدر علامه محمدباقر مجلسى رحمة الله است .
سعى شده تا اين مجموعه ، بجز بخش مربوط به زندگانى حضرت فاطمه عليهاالسلام از كتاب بحارالانوار در بردارنده تمامى احاديث و روايات مربوط به آن حضرت كه به مناسبتهاى خاص در ساير بخشهاى كتاب مذكور آمده است نيز باشد.
1 جمع آورى كليه روايات ، احاديث و نقليات تاريخى مربوط به حضرت فاطمه عليهاالسلام از تمام منابع شيعه و غيرشيعه
كتابهاى اندكى وجود دارند كه با داعيه اين كار نگاشته شده اند، اين كتابها دو دسته اند:
الف كتابهايى كه بر اساس منابع و روايات شيعه نوشته اند و مؤ لف آنها توجهى به مدارك غيرشيعى ننموده است ، مانند كتاب ((مسند فاطمة الزهراء)) تاءليف شيخ عزيزالله عطاردى ، و كتاب ((مسند فاطمة الزهراء)) تاءليف سيدحسين شيخ ‌الاسلامى تويسركانى .
ب - كتابهايى كه بر اساس منابع و روايات غيرشيعه نوشته شده اند و مؤ لف آنها توجهى به مدارك شيعى نداشته است ، مانند كتاب ((مسند فاطمة الزهراء)) تاءليف جلال الدين عبدالرحمن سيوطى (911 ه )، و كتاب ((احقاق الحق و ازهاق الباطل ج 10)) تاءليف قاضى نورالله شوشترى (1019 ه )، و كتاب ((حضرت فاطمه عليهاالسلام در منابع اهل سنت )) تاءليف رضيه سادات سجادى .
هر دو دسته از كتابهاى مذكور گرچه در نوع خود ارزشمند و مورد استفاده هستند ولى به دليل محدودكردن منابع و مداركشان به منابع شيعه يا اهل سنت ، خود را از معارف و روايات بسيارى محروم كرده اند و لذا نتوانسته اند به هدف خويش كه ((جمع آورى كليه روايات ، احاديث و نقليات تاريخى )) درباره حضرت فاطمه است ، دست يابند.
تنها كسانى كه توانسته اند در اين جمع آورى توفيقى نسبى داشته باشند علامه محمدباقر مجلسى (1110 ه ) در كتاب بحارالانوار، و شاگرد او علامه شيخ عبدالله بحرانى اصفهانى (ق 12 ه ) در كتاب عوالم العلوم و المعارف مى باشند كه بجز اخذ احاديث و روايات از منابع شيعه ، به طور مستقيم يا به واسطه منابعى چون مناقب ابن شهر آشوب يا كشف الغمه ، روايات موجود در منابع اهل سنت را نيز جمع آورى كردند، گرچه در استفاده از منابع اهل سنت نيز استقصاء تام به عمل نياورده ، و تعداد كمى از احاديث كتابهاى اهل سنت را مورد استفاده قرار داده اند.
اينجانب (محقق و نگارنده نوشته حاضر)، از مدتها پيش به اهميت دو كتاب ((بحارالانوار)) و ((عوالم العلوم )) در اين زمينه واقف گرديده تصميم گرفتم اين كتابها را مورد تحقيق و ترجمه قرار دهم و از آن جهت كه حاوى بيش از 70 درصد احاديث مربوط به حضرت فاطمه عليهاالسلام مى باشند، منتشر نمايم . لكن پس از آنكه مطلع شدم علامه معاصر سيد محمدباقر موحد ابطحى به تحقيق عوالم العلوم مشغول گشته ، اينجانب نيز عزم خويش را جزم نموده و تصميم گرفتم تا از كليه روايات مربوط به حضرت فاطمه عليهاالسلام را از بحارالانوار استخراج كرده ، مورد تحقيق قرار داده و به زبان فارسى ترجمه و در اختيار عموم قرار دهم . آنچه اكنون در مقابل شماست قسمتى از حاصل اين تصميم و تلاش مستمر است . البته درباره جمع آورى احاديث مربوط به حضرت فاطمه عليهاالسلام به همين مقدار اكتفا ننمودم بلكه غير از اين تلاش تحقيقى ، براى اينكه بتوانم باقى احاديث و روايات مربوط به حضرت فاطمه عليهاالسلام را نيز به دست آورم ، تلاش موازى ديگرى را سامان دادم كه هدف آن جمع آورى كليه احاديث و روايات مربوط به حضرت فاطمه عليهاالسلام از تمامى منابع شيعه و غيرشيعه بود. در اين زمينه خاص بيش از پانصد عنوان كتاب روايى ، تاريخى ، رجالى ، و... مورد مطالعه قرار گرفت و در مجموع حدود چهل هزار نكته فراهم آمد كه پس از مشترك سازى تعداد آنها به بيش از دوهزار مورد رسيد و از اين تلاش تحقيقى مجموعه اى به دست آمد كه نام آن را ((جامع احاديث فاطمة الزهرا عليهاالسلام )) گذارده ام ، و تمام احاديث و روايات آنها را اعرابگذارى ، ترجمه ، مشترك سازى منابع و تدوين نموده و مجلداتى از آن را نيز آماده نشر كرده ام .
گرچه هنوز معتقدم كه معارف جمع آورى شده چيزى حدود 85 درصد كل معارف مربوط به حضرت فاطمه عليهاالسلام مى باشد و اميدوارم در تحقيقات تكميلى در رابطه با منابعى كه جديدا به دست مى آيد، بتوانم اطلاعات به دست آمده را افزايش دهم . بمنه و كرمه .
2 بررسى فنى و علمى درباره احاديث و روايات جمع آورى شده
خوانندگان محترم اطلاع دارند كه سخنان رسول خدا صلى الله عليه و آله و ائمه طاهرين عليهم السلام در طول تاريخ ، با مسائل و مشكلات زيادى روبرو بوده و همواره تحت تاءثير سه آفت مهم قرار گرفته است :
آفت اول : تحريف اهل غلو
رسول خدا صلى الله عليه و آله در اين باره مى فرمايد:
((از غلو در دين پرهيز كنيد زيرا امتهاى پيشين به دليل غلو گمراه شدند)).
و خداوند متعال در قرآن كريم مى فرمايد:
((به جز حق نگوييد، و در امور دينى خود غلو نكنيد، و پيرو هوى و هوس ‍ قوم منحرفى كه خودشان گمراه شده اند و مى خواهند شما را نيز گمراه كنند نباشيد)). (2)
آفت دوم : سوء تاءويل جاهلان
امام صادق عليه السلام در اين باره مى فرمايند:
((ما براى برخى از مردم سخنانى مى گوييم ، ولى آنها كلام را به گونه اى ديگر تاءويل كرده ، و نتيجه اى را كه خودشان دوست دارند مى گيرند، و حديث ها را آنگونه كه سليقه آنها را تاءمين كند روايت مى كنند)). (3)
آفت سوم : جعل جاعلان
رسول خدا صلى الله عليه و آله در اين باره مى فرمايند:
((در حالى كه من هنوز زنده ام احاديث دروغ به من مى بندند، و البته بعد از مرگ من ، بر تعداد آنها افزوده خواهد شد، بدانيد هر كس بر من دروغ بندد در آتش جهنم عذاب خواهد شد، بنابراين هر حديثى را كه از ما نقل مى كنند، نپذيريد و آنها را به قرآن عرضه كنيد، اگر موافق با قرآن بودند، كلام ما هستند و اگر مخالف قرآن بودند، بدانيد كه آنها سخنان ما نيستند)). (4)
و امام صادق عليه السلام فرموده اند:
((همانا مردم حرص و ولع شديدى پيدا كرده اند بر اينكه سخنان دروغ را از زبان ما روايت كنند)). (5)
و نيز فرموده اند:
((ما اهل بيتى هستيم كه جز سخن راست نمى گوييم ولى در هر زمان هر كدام از ما كسانى وجود دارند كه سخنان دروغ را مى سازند و آن را از زبان ما نقل مى كنند تا ما را در نزد مردم درغگو و قصه باف معرفى كنند)). (6)
و در جاى ديگر فرموده اند:
((در زمان هر يك از ما مقصود ائمه طاهرين هستند كسانى وجود دارند كه سخنان دروغ را ساخته و آن را از زبان ما روايت مى كنند)). (7)
بنابراين هيچ ترديدى درباره اينكه تعدادى احاديث غيرصحيح در ميان روايات و كتابهاى شيعه و غيرشيعه واردشده وجود دارد، نيست و اين امرى است كه همه محققين از علما بر آن اذعان دارند.
در رجال كشى به نقل از ((يونس بن عبدالرحمن )) كه از اصحاب مورد وثوق و اعتماد امام كاظم و امام رضا عليهماالسلام بوده ، آمده است كه گويد:
((به كوفه سفر كردم و در آن شهر تعداد زيادى از اصحاب و شاگردان امام باقر و امام صادق عليهماالسلام را ديدم كه از آن دو بزرگوار احاديث زيادى را نقل مى كردند، پس هرچه از آنها شنيدم نوشتم تا اينكه روزى به حضور امام رضا عليه السلام رسيدم و آن احاديث را به ايشان عرضه كردم . آن حضرت احاديث مذكور را مى خواند و ناراحت مى شد تا آنكه به من فرمود: اى يونس ! بسيارى از اينها، احاديث و سخنان امام باقر و امام صادق نيست و آنها را ساخته و به ايشان نسبت داده اند، پس با توجه به اينكه در اثر دخالت مردمان جاهل و اشخاص منفعت طلب و متعصب ، حق و باطل با هم درآميخته ، احاديث ما را به قرآن و سنت قطعى متواتر رسول خدا صلى الله عليه و آله عرضه كنيد و هرچه را كه با آنها موافق بود، برگيريد و آنچه مخالف بود، دور بريزيد)).
با توجه به آنچه گفتيم معلوم مى شود كه چرا رسول خدا صلى الله عليه و آله اين همه تاءكيد داشته اند كه هر سخنى را از زبان ايشان نقل نكنيم و مى فرمودند:
لا تحدث بكل ما سمعت . (8)
ترجمه : هر چيزى را كه مى شنويد روايت نكنيد.
و يا مى فرمودند:
كفى بالمرء كذبا اءن يحدث بكل ما سمع . (9)
ترجمه : براى دروغگوبودن همينقدر كافى است كه انسان هرچه را مى شنود، روايت كند.
با توجه به همين مقدمات است كه حديث شناسان متبحر تصريح كرده اند به اينكه نقل حديث جعلى و ضعيف جايز نيست مگر با تصريح بر جعلى يا ضعيف بودن آن .
بنابراين كسى كه با حديث سروكار دارد جايز نيست كه هر حديثى را بدون بررسى درباره صحت يا عدم صحت آن نقل نمايد بلكه ضرورى است تا با استفاده از فنون و علوم مختلف مربوط به حديث ، به تحليل درباره هر حديث و روايت بپردازد و اگر پس از بررسى ، حديث موردنظر را صحيح و سالم تشخيص داد آن را روايت كند، چرا كه هدف اصلى در استفاده از حديث و سنت ، دراية الحديث است نه رواية الحديث .
ائمه طاهرين عليهم السلام در اين مورد فرموده اند:
عليكم بالدرايات لابالروايات . (10)
همة السفهاء الرواية و همة العلماء الدراية (11)
العلماء تحزنهم الدراية ، و الجهال تحزنهم الرواية (12)
حديث تدريه خير من اءلف ترويه (13)
با اين همه تاءكيد درباره وجود احاديث جعلى و ضعيف ، و لزوم دراية الحديث ، با كمال تاءسف ، در جستجويى كه به عمل آوردم ، هيچ دانشمند محققى را نديدم كه به بررسى فنى و علمى درباره احاديث مربوط به حضرت فاطمه عليهاالسلام پرداخته باشد، و هيچ مؤ سسه علمى را نمى شناسم كه حاضر به سرمايه گذارى مادى و معنوى براى انجام چنين تلاشى باشد و نتيجه اين غفلت طولانى و عميق از ((دراية الحديث )) و توجه مطلق به ((رواية الحديث )) موجب شده كه شخصيت حقيقى حضرت فاطمه عليهاالسلام در پشت پرده هاى ابهام باقى بماند و در پناه توجه به احاديث غلوآميز، از نظر الگويى نيز غيرقابل دسترس تلقى شود.
اميدوارم روزى رشد فكرى مردم در جامعه ما بدان پايه برسد كه ضرورت نقد احاديث و روايات مربوط به ائمه طاهرين عليهم السلام و از آن جمله ضرورت انجام عمليات علمى و فنى درباره احاديث و روايات مربوط به حضرت فاطمه عليهاالسلام را نيز باور كنند و بدانند كه اينگونه نقدها كمك فراوانى به پالايش معارف دينى و دسترسى به معارف ناب محمدى صلى الله عليه و آله مى نمايد.
نگارنده در پاورقى برخى از احاديث كتابى كه هم اكنون در پيش رو داريد به بررسى فنى و علمى درباره برخى از احاديث و روايات پرداخته بودم ولى پس از مشاهده عكس العمل برخى از دوستان ترجيح دادم اكثر آنها را حذف كنم تا مبادا سوء تعبيرى پيش آمده و مشكلاتى ايجاد نمايد. اما به خوانندگان كنجكاو و دوستداران دانش وعده مى كنم كه مجموعه ((جامع احاديث فاطمة الزهراء عليهاالسلام )) را با تحليلهاى علمى و فنى منتشر نمايم و از خداوند متعال بر انجام صحيح اين كار عظيم يارى مى طلبم و اميدوارم كه پس از انجام ، امكان انتشارش نيز وجود داشته باشد.
3 فعاليت ديگرى كه انجام آن درباره حضرت فاطمه عليهاالسلام و نيز ساير ائمه و بزرگان دين ، ضرورى و بسيار مهم مى باشد، الگوسازى از زندگانى اين بزرگان براى استفاده امت مسلمان خصوصا جوانان و نوجوانان است .
اين اقدام البته بعد از انجام دو فعاليت علمى تحقيقى قبل ، كاملا ميسر و مقدور خواهد بود، چرا كه الگوپردازى بر اساس معارف صحيح نباشد و يا بر اساس باورهاى عاميانه صورت مى گيرد، در آن صورت اسلام معقول خرافى ، و دين سهل دشوار و دست نايافتنى معرفى خواهد شد. پس بايد ابتدا يك فاطمه شناسى درست و صحيح صورت گيرد و سپس الگوسازيها بر اساس آنها انجام شود.
درباره الگوپردازى از شخصيت حضرت فاطمه عليهاالسلام كارهايى انجام شده و كتابهايى به رشته تحرير در آمده ، ولى اگر كسى آنها را به صورت انتقادى مورد مطالعه قرار دهد خواهد ديد كه چون اين فعاليتها بر اساس ‍ معارف پالايش نشده صورت گرفته ، يك سويه بوده و جوابگوى نياز شديد جامعه جوان اين كشور شيعى نبوده و حتى در برخى از قسمتها قابل اعتنا و قبول نمى باشد.
اهل درد و آنها كه بناى جامعه اى بر اساس اسلام و معارف ناب دينى و الهى تلاش مى كنند، اگر مى خواهند كه مردم اين جامعه ((اسلام دان و اسلام خواه )) باشند و بذرهاى دين گريزى و احيانا دين ستيزى ، از مغرب زمين در اين جامعه شيعى پاشيده نشود بايد با هوشيارى تمام ، در هر موضوعى از موضوعات دينى ، اين سه تلاش اساسى را كه در اينجا به آن اشاره كرديم انجام دهند تا نتيجه تلاش هاى علمى آنها همان باشد كه آرزو دارند و براى رسيدن به آن ، روزها و شبهاى عمر را مصروف داشته و دشواريهاى تحقيق را به جان خريده اند.
پاسخ به يك سؤ ال
سؤ ال : با توجه به شيعه بودن علامه مجلسى رحمه الله و بناى او بر اينكه احاديث و روايات موجود در كتابهاى شيعه را در بحارالانوار جمع آورى نمايد، و با عنايت به اينكه احاديث زيادى در منابع اهل سنت وجود دارد كه مربوط به حضرت فاطمه عليهاالسلام مى باشد و بر اساس روش علامه مجلسى رحمه الله قاعدتا نبايد در بحارالانوار آمده باشد، چند درصد از احاديث مربوط به حضرت فاطمه عليهاالسلام در اين كتاب و مستدركات آن آمده است ؟
جواب : گرچه بناى علامه مجلسى رحمه الله بر اين بوده كه فقط روايات كتب شيعى را در بحارالانوار جمع آورى نمايد ولى در آنچه كه مربوط به زندگانى ائمه طاهرين عليهم السلام مى باشد، رواياتى را كه در منابع شيعى نديده ، از منابع اهل سنت برگرفته است ، فقط درباره حضرت فاطمه عليهاالسلام دهها حديث را مستقيما از كتابهاى غيرشيعى مانند:
1 فردوس : ابن شيرويه ديلمى (509 ه )
2 مستدرك حاكم نيشابورى (405 ه )
3 مقتل الحسين : خطيب خوارزمى (568 ه ) و غيره ، و به واسطه كتابهايى چون مناقب ابن شهر آشوب (588 ه ) و كشف الغمه تاءليف محقق ابوالفتح اربلى (659 ه ) از كتابهايى چون آنچه در ذيل نام مى بريم نقل كرده است :
1 حلية الاولياء: ابونعيم اصفهانى (430 ه )
2 تاريخ بغداد: خطيب خوارزمى (463 ه )
3 ابانه : ابن بطه عكبرى حنبلى (387 ه )
4 فضائل الصحابه : احمد بن حنبل (240 ه )
5 تفسير الكشف والبيان : ثعلبى (427 ه )
6 تاريخ خراسان : ابوعلى سلامى (374 ه )
7 كتاب اللوامع : عبدالملك بن محمد خرگوشى (406 ه )
8 فيما نزل من القرآن فى الميرالمؤ منينن ابونعيم اصفهانى (430 ه )
9 شرف المصطفى صلى الله عليه و آله : عبدالملك خرگوشى (406 ه )
10 صحيح بخارى (256 ه )
11 صحيح مسلم (261 ه )
12 صحيح ترمذى (279 ه )
13 صحيح دارقطنى (385 ه )
14 امالى : ابن ابى شيبه (235 ه )
15 انساب الاشراف : جابر بلاذرى (279 ه )
16 قوت القلوب : ابوطالب مكى (386 ه )
17 عقدالفريد: ابن عبدربه (328 ه )
18 كتاب الرساله : سمعانى (562 ه )
19 فضائل الصحابه : سمعانى (562 ه )
20 كتاب الال : ابن خالويه (370 ه )
21 مسند احمد بن حنبل (240 ه )
و... .
پس معلوم مى شود كه برخى احاديث اهل سنت نيز در بحارالانوار نقل شده است ، اما تعداد آنها در كتابى كه در پيش روى شماست بسيار اندك مى باشد و ما سعى كرده ايم تا در مستدركات و پاورقى هاى كتاب بر تعداد آنها بيفزاييم ، ولى در هر حال مجموعه احاديثى كه در اين كتاب ، درباره حضرت فاطمه عليهاالسلام آمده است حدودا 70 درصد كل احاديث مربوط به آن حضرت در منابع شيعه و غيرشيعه مى باشد.
اقدامات مترجم و محقق درباره اين كتاب
آنچه كه محقق و مترجم كتاب حاضر انجام داده است به شرح ذيل مى باشد:
1 جمع آورى كليه احاديث مربوط به حضرت فاطمه عليهاالسلام از تمامى مجلدات بحارالانوار.
2 اعراب گذارى احاديث و روايات فراهم آمده ، به اين منظور كه همگان بتوانند از آنها به راحتى استفاده كنند.
اهل علم و قلم اطلاع دارند كه اعرابگذارى آيه يا حديث يك كار است ، و در مرحله حروفچينى ، درست واردكردن اعراب توسط حروفچين كارى ديگر، كه معمولا با مشكلات زيادى مواجه مى باشد. البته بسيارى از اين اشكالات در مرحله تصحيح اصلاح مى شوند ولى نويسنده هرگز نمى تواند به نحو قاطع بگويد كه آنچه به دست خواننده مى رسد از هرگونه اشكال مبرا مى باشد. اميد كه اهل اطلاع به ديده اغماض بنگرند و در صورت اساسى بودن اشكال ، محقق يا ناشر را مطلع نمايند تا در چاپهاى بعدى اصلاحات لازم صورت گيرد.
3 ترجمه احاديث و روايات به زبان فارسى : در اين قسمت از كار سعى شده تا ترجمه احاديث به صورتى روان و سليس انجام شود تا براى همه فارسى زبانان به راحتى قابل استفاده باشد، و در مورد احاديث مكرر، از ترجمه مكرر آنها خوددارى شده است .
4 افزودن تعليقات تحقيقى در پاورقى به منظور تبيين بيشتر موضوع يا تذكر نكته اى مهم و مفيد كه متاءسفانه تعداد آنها به تحليل محذوراتى كه در پيش بوده ، به اندازه لازم نمى باشد.
5 تخريج آيات كه گاهى در پاورقى صورت گرفته و گاهى در متن ترجمه .
6 تخريج مصادر و منابع احاديث از كتابهاى شيعى و غيرشيعى ، كه در پاورقى كتاب انجام گرفته و در اين مرحله رعايت كمال اختصار شده است زيرا به نظر رسيد كه ذكر جزئيات ، اختلاف نقلها و نسخه ها، ذكر اسناد متعدد احاديث و... مى تواند خواننده اى را كه در طريق تحقيق علمى قرار ندارد خسته كرده و موجبات ملالت وى را فراهم آورد.
7 موضوع بندى احاديث در اوايل هر باب كه جهت تكميل استفاده خوانندگان در آخر هر جلد تكرار مى شود.
8 شماره گذارى احاديث به صورت مسلسل ، تا امكان تهيه فهارس راهنما را در مجلد آخر كتاب ميسر سازد.
از خداوند متعال مى خواهم كه اين عمل ناچيز را بپذيرد و اين بنده كمترينش را مورد لطف و رحمت خاصه اش قرار دهد.
آمين
محمد روحانى زمان آبادى

نوشتن دیدگاه