يكى از مسائلى كه در تاريخ اديان بدان پرداخته اند، اين است كه: علت پيدايش مفاهيم دينى كه مهمترين آنها مفهوم خداست، چيست؟ براى چه بشر به اين مفهوم توجه كرد و به دنبال آن، يك سلسله سنتها و كارهايى كه فوق العاده براى آنها اهيمت قائل است، انجام داد؟
اين پرسش، در واقع متوجه اين جهت است كه بشر در طول تاريخ خود، چرا به جستجوى خدا پرداخته است؟ چه عامل و انگيزه اى او را به سوى اين مفاهيم از جمله مفهوم خداوند و پرستش او سوق داده است؟ آيا انگيزه ها، عقلانى و منطقى است يا روانى و اجتماعى؟ و اگر روانى است، آيا ناشى از يك انگيزه ى فطرى و ذاتى است و يا نوعى عكس العمل است كه در روح آدمى در برابر پاره اى پيش آمدها انجام داده و مى دهد؟
چنانچه مى دانيم، مسائل بسيارى هست كه از روزگاران قديم، مورد توجه بشر بوده است؛ از قبيل: مسئله ى «عليت و معلوليت عامه» و همچنين «عليت و معلوليت خاصه»؛ مانند تاثير فلان دارو در علاج و درمان فلان بيمارى و تاثير زمين و خورشيد و ماه در خسوف و كسوف و امثال اينها.
اين گونه مسائل، عامل عقلانى و منطقى داشته اند؛ يعنى طبيعت عقلانى و استعداد فكرى بشرى بوده كه او را متوجه اين گونه مسائل كرده است كه در روان شناسى يا جامعه شناسى، جاى خالى ندارند؛ يعنى جاى اين است كه گفته شود چه عامل خارجى سبب شد كه در فكر بشر اين معانى پيدا شود؛ زيرا مقتضاى طبيعت فكرى بشر، اين است كه منطقا يك سلسله مسائل را بپذيرد. احيانا ممكن است آنچه بشر قرنها آن را پذيرفته، خطا و ناصواب باشد. براى نمونه، فلكيات قديم و پاره اى از طبيعات، خطا و ناصواب بود؛ ولى عاملى كه بشر را به سوى همين فكر ناصواب سوق داده، جز استعداد منطقى و عقلانى و فكرى او نبوده است.
اما پاره اى از مسائل هست كه قطعا چيز ديگرى غير از استعداد عقلانى و منطقى بشر در گرايش او به آنها تاثير داشته است؛ مانند اعتقاد به «نحوست» بعضى چيزها. براى مثال، در ميان بسيارى از مردم جهان، اعتقاد به نحوست عدد سيزده وجود دارد كه قطعا عامل ديگرى غير از استعداد عقلانى و منطقى در پيدايش آن تاثير داشته است؛ زيرا از نظر عقل و منطق، كوچك ترين تفاوتى ميان عدد سيزده و ساير اعداد نيست كه لااقل احتمال داده شود آن تفاوت، منشا خطاى فكر و منطق بشر شده است.
در اين گونه مسائل است كه بايد به دنبال علت پيدايش و رواج آنها بود و آن علتها را كه خارج از حوزه ى عقل و منطق بشر است، كشف كرد. در زمينه ى اين گونه عقايد و باورهاست كه مى توان نظريه هايى را ابراز داشت، بر خلاف مسائلى كه زمينه ى عقلانى و منطقى داشته اند. در اين گونه مسائل، انسان بودن انسان و استعداد عقلانى و فكرى او، براى پيدايش آنها كافى است. همچنان كه در زمينه ى مسائلى كه با تمايلات فطرى و ذاتى بشر بستگى دارد نيز بحث از علل خارجى و در پى نظريه ها رفتن براى پيدايش آنها، كار غلطى است.
براى نمونه از زمانى كه بشر آفرينش يافته زندگى زناشويى داشته و به قول بعضى از دانشمندان، بشر پيش از آنكه بشر باشد، (يعنى اجداد حيوانى او نيز) زندگى زناشويى داشته و اين، خواسته ى طبيعى بشر است. طبيعت و ساختمان بدنى و روحى بشر، براى توجه او به امر زناشويى و مسائل خانوادگى، كافى است. پس جاى اين بحث نيست كه چطور شد بشر به فكر زندگى خانوادگى و زناشويى افتاد. مفاهيم «خدا»، «دين» و «پرستش»، اگر با طبيعت عقلانى و منطقى بشر بستگى داشته باشد و يا با تمايلات فطرى و ذاتى او مربوط باشد، براى توجه و گرايش بشر به آنها كافى است.
«و ضمن القلوب موصولها» افزون بر اينكه فطرى بودن اعتقاد به توحيد و خداخواهى انسان را تبيين مى كند، به اين پرسش بسيار مهم آدمى نيز پاسخ مى دهد كه انسان بودن انسان و اقتضاى طبيعت او، بحث و گفتگو درباره ى خدا را مى طلبد كه انديشه ى خداوند در فطرت آدمى ريشه دارد و خداوند، تار و پود دلها را با رشته ى توحيد، درهم آميخته است.
آنچه جاى پرسش دارد، اين است كه: چرا بشر گاهى از خدا مى برد و خالق خويش را از ياد مى برد؟
پاسخ اين پرسش، اين است كه لازمه ى فطرى بودن يك بحث، اين نيست كه همه ى اوقات انسانها را فراگيرد؛ همچنان كه علاقه ى به هنر و زيبايى و... يك علاقه ى فطرى است، ليكن يگانه سرگرمى بشر نيست. بدين روى در مباحث منطقى آمده است كه امور فطرى، نيازمند منبه و مذكر است. گاهى جلوه هاى ظاهر زندگى، آدمى را از بسيارى حقايق دور مى كنند؛ بويژه بشر امروز كه به شدت در پيچ و خم زندگى پر جنب و جوش و شلوغ مادى و ادارى و صنعتى خويش، غرق است و بينش غير مذهبى ناشى از نهضت ضد كليسايى و ضد مسيحيت قرون جديد اروپا و روح علم پرستى قرن نوزدهم اروپا و تمدن صنعتى- اقتصادى اروپا، بر افكار همه ى مردم تحصيل كرده ى جهان، تحميل شده و فرهنگهاى گوناگون كهن و سنن و عادات و عقايد و مذاهب مختلف و بينش هاى متفاوت و اشراق و احساس شرقى و ذهنيت عميق و خلاقه ى شرق، همه در قالب واقع گرايى محدود و مادى تمدن اروپايى و بينش عينى آن، شكل يكنواختى مى گيرد و به قول پرفسور آلكسيس كارل، كمتر مجالى براى تفكرات عميق و خلسه ها و تاملات عارفانه مى يابد و چنان گرفتار روزمره زندگى كردن است كه به قول پل سيمون، ديگر در انتظار هيچ چيز نيست، جز رسيدن اتوبوس!
انسان امروز، كمتر خدا را احساس مى كند و به روشنى مى بينيم كه اكنون، اروپا در بند «بى خدايى» است و حتى از فيلمهاى سينمايى آنان نيز برمى آيد كه ايمان به خداوند، نياز امروز جوامع غربى است. [در اين بخش از كتاب اصول فلسفه و روش رئاليسم؛ (مجموعه آثار، شهيد مطهرى، ص 903 به بعد) و اسلام شناسى، ص 80 استفاده شده است.] و انار فى الفكر معقولها. و مشعل انديشه ى آن (توحيد) را در ذهنها برافروخت.
انار: روشن شد. آشكار گرديد. درخشيد. پرتو افكند. «انار البيت؛ خانه را روشن كرد». «انار المسئلة؛ مسئله را حل كرد. حقيقت را آشكار كرد».
فكر: اندشيه، راى، عقيده، تصور، نگرانى. «فكر فى الامر فكرا؛ در امرى تامل كرد و انديشيد».
فكر، چنانكه اصحاب منطق گفته اند، از مقوله ى حركت است؛ الا آنكه منطقيان گويند: فكر، حركتى است از مبادى و مقدمات معلوم به سوى مراد و مقصود كه آن براى جوينده، مجهول است:
و الفكر حركة الى المبادى           و من مبادى الى المراد
نزد عارفان، فكر، حركتى است از باطل به سوى حق، از جزء به سوى كل، از كثرت به وحدت، از نمود به بود، از عالم متغير (رفت و آمد) به عالم ثبات و از حدوث به قدم كه همه اينها، تعبيرات گوناگون از حقيقت واحدى است و اين تعريف عارفانه براى تفكر، در تعارض با تعريف اصحاب منطق نيست؛ بلكه برترين مصداق حركت از مقدمات معلوم به نتايج مجهول، همين حركت از جزئيات (مقدمات معلوم) به سوى كل (نتيجه و مقصود) است.
به تمثيل مى توان گفت كه چون به دريا نظر كنيم، امواج و كفها و حبابها به منزله ى جزء و باطل و نمود و كثرت و حادث اند و متغير و آب كه حقيقت امواج و كفهاست، قديم و ثابت و عين حق اند. پس هر كه به درياى هستى نظر كند و ببيند كه هر دم، هزاران هزار موج مى آيند و مى روند و صد هزاران هزار حباب است كه هر يك، فرعون وار، باد نخوت در سر دارند و كوس «انا الحق» مى زنند و به طرفة العينى محو مى شوند، اگر امواج و كف را حقيقت نشناسد و در پشت امواج حادثات قديم الذات را مشاهده كند، اهل تفكر است:
آن ديده كز اين ايوان، ايوان دگر بيند           صاحب نظرى باشد، شيرين لقبى باشد
عارف نامى شيخ محمود شبسترى مى گويد:
تفكر رفتن از باطل سوى حق           به جزو اندر بديدن كل مطلق
در عرف عارفان، ماسوى الله، باطل است:
الا كل شى ء ما خلا الله باطل           و كل نعيم لا محالة زائل
مقعول: قابل درك؛ آنچه با عقل و خرد، دريافت مى شود.
دختر بزرگوار پيامبر صلى الله عليه و آله در اين فقره از گفتارش به نكته ى بسيار ظريف و عميقى اشاره كرده و حكايت اين اعتقاد را كه خدا از انسان جدا نيست و گوهر حقيقت، در صدف دل صافى است و تار و پود دل با نام و ياد او درهم آميخته و بدين روى، خودشناسى، نزديكترين راه به خداشناسى است، با روش منطقى و عقلانى براى دريافت معنا و مفهوم توحيد (لا اله الا الله) حركت نموده و علاوه بر راه دل (فطرت)، راه عقل را نيز به روى جستجوگران حقيقت، گشوده است: «و انار فى الفكر معقولها».
فاطمه عليهاالسلام مى فرمايد: خداى تعالى، انسانها را به انديشيدن و سير عقلانى و خردمندانه براى درك و دريافت معنا و مفهوم توحيد، فراخواند و با دلائل و براهين آشكار توحيد (لا اله الا الله)، فضاى ذهنها را روشن ساخت، تا آنچه را كه دلها بدان دست مى يابند و واله و شيداى آن مى شوند و از پنجره ى دل به تماشاى آن مى نشينند، در قالب استدلالهاى عقلانى بريزند و پايگاه اعتقادى خود را در برخورد با كوردلان و كج انديشان، استحكام بخشند.

نوشتن دیدگاه