و ندبهم لاستزادتها بالشكر لاتصالها واستحمد الى الخلائق باجزالها، و ثنى بالندب الى امثالها.
مردمان را براى تداوم و تسلسل نعمتها به سپاسگزارى فراخواند و به پاس فراوانى پاداش، در ستايش را به روى خلايق گشود و با اين فراخوانى (به ستايش و سپاس) ، نعمتهاى خود را دو چندان كرد.
در اين فقرى از گفتار كه در قالب تعبيرهايى گويا و بديع و برتر از بلاغت جلوه كرده است، دختر بزرگوار پيامبر صلى الله عليه و آله به نكته هاى بسيار ظريف و پر شگفتى اشاره كرده است كه تامل در آنها- گذشته از آنكه خرد برانيگز است- گنجينه هايى از اصول بنيادين معارف دين و الطاف پنهان الوهيت با اين مشتى خاك را از ازل تا ابد و همچنين دست قدرت آن كارساز بنده نواز را در زدودن زنگار تاريكى از چهره ى زيبا و شفاف و خداجوى آينه ى فطرت آدمى، يكجا به تماشا مى گذارد و چشمه هايى از معرفت و دانايى را به سوى جان تشنه كام و جوياى حيات پاكيزه و ابدى جارى مى سازد و بسان نسيم بهارى، نشاط و طروات مى آفريند.
نكته ى نخست: خداوند، آدميان را براى ثنا و ستايش خود و سپاسگزارى از نعمتهاى بى دريغش، فراخوانده است كه اين فراخوانى، از يك سو در ماجراى آفرينش و در معبد عالم قدس و با حضور فرشتگان صورت گرفت؛ بدين معنا كه او را بر اين انديشه ى مبارك سرشت و ديار «الست» را صحنه ى گواهى عبوديت زاده ى آدم و ربوبيت خويش قرار داد: و اذا اخذ ربك بنى آدم من ظهورهم ذريتهم و اشهدهم على انفسهم الست بربكم قالوا بلى شهدنا ان تقولوا يوم القيمة انا كنا عن هذا غافلين- او تقولوا انما اشرك آباؤنا من قبل و كنا ذرية من بعدهم افتهلكنا بما فعل المبطلون. [سوره ى اعراف، آيه ى 172- 173.] و (ياد كن) هنگامى را كه پروردگارت از پشت فرزندان آدم، ذريه ى آنان را برگرفت و ايشان را بر خودشان گواه ساخت كه: آيا پروردگار شما نيستم؟ گفتند: چرا، گواهى داديم تا مبادا روز قيامت بگويند ما از اين (امر) غافل بوديم، يا بگويند پدران ما پيش از اين مشرك بوده اند و ما فرزندانى پس از ايشان بوديم. آيا ما را به خاطر آنچه باطل انديشان انجام داده اند، هلاك مى كنى؟ و از سوى ديگر، پيامبران، بويژه قافله سالارشان را با پيامهايى ارجمند از حريم قدس به سويشان گسيل داشت تا اولا خاطره ى شيرين ازل را به ياد آورند:
فبعث فيهم رسله و واتر اليهم انيباءه ليستادوهم ميثاق فطرته و يذكروهم منسى نعمته. [نهج البلاغه، خطبه ى 1.]
پس هر چند گاه، پيامبرانى فرستاد و به وسيله ى آنان به بندگان هشدار داد تا حق ميثاق «الست» بگزارند و نعمت فراموش كرده را به ياد آرند.
همچنين مى فرمايد:
الم اعهد اليكم يا بنى آدم ان لا تعبدوا الشيطان انه لكم عدو مبين- و ان عبدونى هذا صراط مستقيم و لقد اضل منكم جبلا كثيرا افلم تكونوا تعقلون. [سوره ى يس، آيه ى 60- 62.]
اى فرزندان آدم! مگر با شما عهد نكرده بودم كه شيطان را مپرستيد؛ زيرا وى دشمن آشكار شماست، و اينكه مرا بپرستيد؛ اين است راه راست، و او گروهى انبوه از ميان شما را سخت گمراه كرد؛ آيا تعقل نمى كنيد؟
ثانيا با زبان وحى نيز اجازه ى بردن نام پاك او و ستايش و تسبيحش را به گونه اى صريح و روشن اعلام كنند كه: اى فرزندان آدم! بنگريد تا عهد ما را كه در الست با شما بستيم، فراموش نكنيد و بسيار به ياد ما باشيد و پيوسته ثنا و ستايش ما گوييد:
يا ايها الذين آمنوا اذكروا الله ذكرا كثيرا و سبحوه بكرة و اصيلا.
اى كسانى كه ايمان آورده ايد، خدا را ياد كنيد، ياد بسيار، و صبح و شام او را به پاكى بستاييد.
امام زين العابدين عليه السلام در مناجات ذاكرين مى فرمايد:
الهى! لولا الواجب من قبول امرك لنزهتك منذكرى اياك على ان ذكرى لك بقدرى لا بقدرك و ما عسى ان يبلغ مقدارى حتى اجعل محلا لتقديسك. بك عرفتك و انت دللتنى عليك و دعوتنى اليك و لولا انت لم ادرما انت. [مفاتيح الجنان، دعاى ابوحمزه ى ثمالى.]
خداى من! اگر پذيرش فرمان تو نبود، هرگز تو را ياد نمى كردم، در حالى كه ياد من از تو در اندازه توان من است، نه در خور شان و منزلت تو، و هيچ گاه مرا نرسد كه جايگاه شايسته اى باشم براى تقديس تو (هرگز مرا شايستگى تقديس تو نيست). خداى من! تو را با تو شناختم. اين تو بودى كه مرا به سوى خود رهنمون گشتى و فراخواندى، و اگر تو نبودى، من تو را نمى شناختم.
بوى گل شد به چمن راهنما بلبل را           ور نه بلبل چه خبر داشت كه گلزار كجاست
بر اساس آنچه گفته شد، خداى مهربان از سر بنده نوازى، ساختار روحى فرزندان آدم را چنان
سرشت و قالب وجودى آنان را به گونه اى پرداخت كه هر يك به قدر حقانيت خويش كه تجلى حق مطلق است، او را مى شناسد و از او سخن مى گويد و او را مى خواند و نفس هستى اش، عين ستايش و تنزيه اوست. آنگاه با نامه هاى آسمانى، اجازه ى بردن نام پاك خويش را زادراه وصول به مقام قرب اعلام كرد. و اگر اين اجازه، بلكه هدايت او به وسيله ى فرستادگانش نبود، چگونه و به كدام شيوه مى توانستيم او را بستاييم: «اين التراب و رب الارباب». چه نسبت خاك را با عالم پاك؟
اين دعا تو امر كردى ز ابتدا           ورنه خاكى را چه زهره ى اين بُدا
[مثنوى.] .
به راستى كه فلسفه ى عالى بعثت و هدايت، آيا جز آوردن پيام اذن خواندن خدا و تبيين چگونگى ستايش و ثناى اوست؟
امام صادق عليه السلام فرمود:
نسبح فيسبح اهل السماء بتسبيحنا الى ان هبطنا الى الارض فسبحنا فسبح اهل الارض بتسبيحنا. [بحارالانوار، ج 24، ص 87.]
على عليه السلام فرمود:
انا آل محمد كنا انوارا خون العرش، فامرنا الله بالتسبيح فسبحنا فسبحت اهل الارض بتسبيحنا. [بحارالانوار، ص 88- 89.] و در سخن ديگرى پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود:
خلق الملائكة فسبحنا فسبحت الملائكة، و هللنا فهللت الملائكة، و كبرنا فكبرت الملائكة، فكان ذلك من تعليمى و تعليم على عليه السلام. [بحارالانوار، ص 88- 89.]
آرى! اين اولياى معصوم الهى بودند كه اگر چه از سنخ نور بودند، رنج حضور در اين جهان و زندگى در ميان اين مردم را پذيرفتند، تا راه و روش بندگى را به انسان بياموزند و با تسبيحات و ستايشهاى خود، شيوه ى سخن گفتن با خدا را تعليم دهند و عاشقان حقيقت و جويندگان معرفت را بهره ور سازند. خداى بزرگ، آنان را بيافريد تا فيض معرفت و پرستش ستايش خود را به بندگانش برساند. بدين روى، امام صادق عليه السلام فرمود: «لو لا نا ما عرف الله؛ [بحارالانوار، ج 26، ص 247.] اگر ما نبوديم، خداوند شناخته نمى شد».
نكته ى دوم: اذن خداوند بر ثنا و ستايش كردن او و شكر نعمتهايش، از بزرگترين نعمتهايى است كه بشر از آن بهره مند شده است. بديهى است اگر ياد خداوند، گوهرى است كه در جهان، برتر از آن هيچ نيست: «و لذكر الله اكبر»، اذن و اجازه ى جارى ساختن آن بر زبان و نشاندن آن بر دل نيز شكوهمندترين نعمت خواهد بود.
امام زين العابدين عليه السلام فرمود: و من اعظم النعم علينا جريان ذكرك على السنتنا و اذنك لنا بدعائك و تنزيهك و تسبيحك. [مفاتيح الجنان، مناجات الذاكرين.] و از بزرگترين نعمتها بر ما، جارى بودن نام تو بر زبانمان است؛ مجاز بودن ما بر خواندن و پرداختن به تنزيه ستايش تو.
در سوره ى ابراهيم، آيه ى 6 و 7 آمده است: و اذ قال موسى لقومه اذكروا نعمة الله عليكم اذ انجاكم من آل فرعون... و اذ تاذن ربكم لئن شكرتم لازيدنكم. و (به خاطر بياور) هنگامى را كه موسى به قوم خود گفت: نعمت خدا را بر خود به ياد آوريد، آنگاه كه شما را از فروعنيان رهانيد،... و آنگاه كه پروردگارتان اعلام كرد كه اگر واقعا سپاسگزارى كنيد، (نعمت) شما را افزون خواهم كرد.
در اين آيات، اذن و اجازه ى بر خواندن خداوند و پاس داشتن حريم نعمتهاى او را بسان رهايى از شكنجه هاى فرعونيانى- كه با زشت ترين شيوه ها همراه با خوارى و ذلت، طعم عذاب را به ذائقه ى آنان مى چشانيدند و براى تضعيف مبارزانشان، پسرانشان را سر مى بريدند و دخترانشان را زنده نگه مى داشتند- يكى از نعمتهايى مى داند كه در پرتو لطف و مهر خود، نصيب بنى اسرائيل كرده و يادآورى خاطره ى اين نعمت را از آنان مى طلبد.
نكته ى سوم: ثنا و ستايش خداوند و سپاسگزارى از نعمتهاى او با انبوهى و تسلسل آنها چنان در آميخته است كه گويى يگانه وسيله ى وثيق براى افزونى و دوام نعمت، ستايش خدا و سپاسگزارى از نعمتهاى اوست: «لئن شكرتم لاريدنكم لئن كفرتم ان عذابى لشديد».
شكر نعمت، نعمتت افزون كند           كفر، نعمت از كفت بيرون كند
تا تو را چو شكر گويى بخشد او           روزكى بى دام و بى خوف عدو
شكر نعمت خوشتر از نعمت بود           شكر باره كى سوى نقمت رود
شكر، جان نعمت و نعمت چون پوست           زانكه شكر آرد تو را تا كوى دوست
نعمت آرد غفلت و شكر انتباه           صيد نعمت كن، به دام شكر شاه
على عليه السلام فرمود:
الحمد لله الواصل الحمد بالنعم و النعم بالشكر.
سپاس، خداى راست كه ستايش را به نعمتها پيوسته مى دارد و نعمتها را به سپاس، وابسته.
در سخن ديگر فرمود:
الحمد لله الذى جعل الحمد مفتاحا لذكره، و سببا للمزيد من فضله و دليلا على آلائه و عظمته. [نهج البلاغه، خطبه 156.] .
سپاس خداى را كه حمد و ستايش را براى گنجينه ى ذكر عظمت خويش، كليدى، براى افزونى بخشش هاى خود، ابزارى، و بر شناختن داده ها و شوكت خود، دليلى قرار داد. و به مناسبت ديگرى فرمود:
اذا وصلت اليكم اطراف النعم فلا تنفروا اقصاها بقلة الشكر. [نهج البلاغه، حكمت 13.]
چون طليعه نعمتها به شما رسيد، با ناسپاسى دنباله ى آن را مبريد.
همچنين در جاى ديگر فرمود:
احذروا نفار النعم فما كل شارد بمردود. [نهج البلاغه، حكمت 238.]
از رميدن و گريختن نعمتها بترسيد كه هر گريخته اى باز نخواهد گشت.
نتيجه اينكه در يك نگاه كوتاه و گذرا بر اين فقره ى پر اهميت، به نكته هاى ظريف و نابى برمى خوريم كه عمده ترين و بنيادى ترين عناصر زمينه ساز شخصيت معنوى و انسانى جامعه ى اسلامى در حوزه ى تعليم و تربيت دينى و معارف الهى است؛ و دريغا كه توده ى انبوه مسلمانان، از اين همه سرمايه هاى معنوى و كرامتهاى انسانى كه جوشيده از منبع لايزال دانايى و معرفت است و مى خواهد تا خاكيان را بر معراج معرفت بنشاند و به ساحت خورشيد حقيقت برساند، غافل اند و به محبت و عشق و شور صورى، بسنده كرده اند.

نوشتن دیدگاه