به هر اندازه که کار بر مسلمانان سخت بود و با گذشت شبها و روزها مشکلتر مى‏شد به همان اندازه براى احزاب و لشکر دشمن نیز توقف بى نتیجه در آن سرزمین بخصوص که آن ایام با فصل زمستان و سرماى سخت مدینه هم مصادف شده بود بسیار کار سخت و طاقت فرسایى بود و بزرگان سپاه قریش و احزاب دیگر از اینکه با این همه تهیه وسایل جنگى و پیمودن این راه طولانى به خاطر وجود آن خندقى که پیش بینى آن را نکرده بودند نمى‏توانستند کارى انجام دهند بسیار رنج مى‏بردند فقط گاهگاهى از آن سوى خندق تیرهایى به سوى مسلمانان پرتاب مى‏کردند که از این طرف نیز بدون پاسخ نمى‏ماند و مسلمانان نیز پاسخشان را با تیر مى‏دادند،و گاهى حمله‏هاى شبانه از طرف ایشان صورت مى‏گرفت که از طرف پاسداران مسلمان که‏در برابر راههاى خندق پاسدارى مى‏کردند بخوبى دفع مى‏شد.
براى پهلوانان و سلحشورانى مانند عمرو بن عبدود و عکرمة بن ابى جهل که به همراه این سپاه گران به مدینه آمده بودند تا انتقام کشتگان بدر و احد را از سربازان جانباز اسلام بگیرند و در طول راه میان مکه و مدینه ویرانى یثرب و نابودى کامل اسلام و پیروان این آیین مقدس را در سر پرورانده بودند،بسیار دشوار و ننگین بود که بدون هیچ گونه زد و خورد و کشت و کشتار و کارزارى به مکه باز گردند.
براى سران سپاه و بزرگانى چون ابو سفیان نیز که بمنظور جبران ننگ غیبت در بدر صغرى تصمیم به شکست قطعى جنگجویان مدینه گرفته بودند،بازگشت به این صورت موجب رسوایى و ننگ بیشترى مى‏شد،از این رو در یکى از روزها با هم مشورت کردند و تصمیم گرفتند به هر ترتیب شده راهى پیدا کنند و از خندق عبور کرده به این سو بیایند و با مسلمانان جنگ کنند،گروههاى مختلف به سردارى عمرو بن عاص،خالد بن ولید،ابو سفیان،ضرار بن خطاب و دیگران براى این کار تعیین شدند ولى هر بار با شکست رو به رو شده و نتوانستند کارى از پیش ببرند،تا سرانجام روزى عمرو بن عبدود با چند تن دیگر از سران جنگ مانند ضرار بن خطاب و هبیرة بن ابى وهب و نوفل بن عبد الله و عکرمة و دیگران بر اسبان خود سوار شده و لباس جنگ پوشیدند و اطراف خندق را گردش کرده و بالاخره تنگنایى پیدا کردند که عرضش کمتر از جاهاى دیگر بود،و بر اسبان خود رکاب زده و به هر ترتیبى بود خود را به این سوى خندق رساندند و اسبان را به جولان در آورده شروع به تاخت و تاز کردند،و براى جنگ مبارز و هماورد طلبیدند.
هیچ یک از آنان در شجاعت،شهرت عمرو بن عبدود را نداشت و سالخورده‏تر و با تجربه‏تر از وى در جنگها نبود،و بلکه به گفته اهل تاریخ در آن روزگار هیچ شجاعى در میان عرب شهرت عمرو بن عبدود را نداشت،و او را«فارس یلیل»مى‏نامیدند و با هزار سوار او را برابر مى‏دانستند،و از این رو مسلمانان نیز تنها از جنگ با او واهمه داشتند و گرنه همراهان او چندان ابهتى براى آنها نداشت.
عمرو بن عبدود که توانسته بود خود را به این سوى خندق برساند و آرزوى خود را که جنگ در میدان باز با مسلمانان باشد برآورده سازد،با نخوت و غرورى خاص‏اسب خود را به جولان در آورده و مبارز طلبید. (12)
دنباله ماجرا را راویان به دو گونه نقل کرده‏اند،در برخى از روایات است که چون على(ع)دید اینان خود را به این سوى خندق رسانده‏اند با چند تن از مسلمانان به میدان آمده و خود را به آن تنگنایى که عمرو بن عبدود و همراهانش از آن آمده بودند رساند و راه بازگشت را بر آنها بست و در نتیجه عمرو ناچار به جنگ گردید و مبارز طلبید و على(ع)به جنگ او آمد و او را به قتل رسانیدـبه شرحى که ذیلا خواهید خواند.
و در روایات زیادى که در سیره حلبیه و کتابهاى دیگر نقل شده چنین است که چون عمرو مبارز طلبید کسى جرئت جنگ با او نکرد جز على(ع) (13) که برخاست و از رسول خدا(ص)اجازه گرفت تا به جنگ او برود اما پیغمبر به او دستور داد بنشیند،براى بار دوم عمرو بن عبدود مبارز طلبید و به عنوان سرزنش و استهزاء مسلمانان فریاد زد:

«این جنتکم التى تزعمون ان من قتل منکم دخلها»؟

[کجاست آن بهشتى که شما مى‏پندارید هر کس از شما کشته شود داخل آن بهشت شود؟ (14) ]
على(ع)دوباره از جا برخاست و از رسول خدا(ص)اجازه خواست به جنگ او برود و پیغمبر باز هم به او اجازه نداد و فرمود:بنشین که او عمرو بن عبدود است؟
عمرو در این بار رجزى خواند به صورت تعرض و ایراد و در حقیقت اندرزى‏توأم با توبیخ و ملامت بود و رجز این بود که گفت:

و لقد بححت من النداء بجمعکم هل من مبارز
و وقفت اذجبن الشجاع مواقف القرن المناجز
انى کذلک لم ازل متسرعا نحو الهزاهز
ان الشجاعة فى الفتى و الجود من خیر الغرائز
[یعنى صداى من گرفت از بس که فریاد زدم آیا مبارزى هست و در جایى که دل شجاعان بلرزد یعنى جایگاه هماوردان سخت نیرو ایستاده‏ام و من پیوسته به سوى جنگهاى سخت که پشت مردان را مى‏لرزاند شتاب مى‏کنم!به راستى که شجاعت و سخاوت در جوانمرد بهترین خصلتهاست.]
در این بار نیز على(ع)برخاست و دیگرى جرئت این کار را نکرد و به تعبیر تواریخ مسلمانان چنان بودند که«کأن على رؤسهم الطیر»گویا بر سر آنها پرنده قرار داشتـکنایه از اینکه هیچ حرکتى که نشان دهنده عکس العملى از طرف آنان باشد دیده نمى‏شد.ـ
على(ع)اجازه خواست به جنگ او برود،پیغمبر فرمود:او عمرو است؟على(ع)عرض کرد:اگر چه عمرو باشد! (15)
رسول خدا(ص)که چنان دید رخصت جنگ بدو داده فرمود:پیش بیا!و چون على(ع)پیش رفت حضرت زره خود را بر او پوشانید و دستار خویش بر سر او بست و شمشیر مخصوص خود را به دست او داد آن گاه بدو فرمود:پیش برو،و چون به سوى میدان حرکت کرد رسول خدا(ص)دست به دعا برداشت و درباره او دعا کرده گفت:
«اللهم احفظه من بین یدیه و من خلفه و عن یمینه و عن شماله و من فوق رأسه و من تحت قدمیه» . (16) [خدایا او را از پیش رو و از پشت سر و از راست و چپ و از بالاى سر و پایین پایش محافظت و نگهدارى کن.]
و در روایت دیگرى است (17) که وقتى على دور شد،پیغمبر فرمود:
«لقد برز الایمان کله الى الشرک کله»
[براستى همه ایمان با همه شرک رو به رو شد!]
و به هر صورت على(ع)بسرعت خود را به عمرو رسانده پاسخ رجز او را این گونه داد:

لا تعجلن فقد اتاک مجیب صوتک غیر عاجز
ذونیة و بصیرة و الصدق منجى کل فائز
انى لارجوان أقیم علیک نائحة الجنائز
من ضربة نجلاء یبقى صوتها عند الهزاهز

[شتاب مکن که پاسخ دهنده فریادت(و خفه کننده‏ات)آمد با عزمى(آهنین)و بینشى(کامل)و صدق و راستى هر رستگارى را نجات بخش است و من با این عقیده به میدان تو آمده‏ام که نوحه نوحه‏گران مرگ را براى تو برپا کنم(و تو را از پاى در آورم)با ضربتى سخت (18) که در جنگها آوازه‏اش به یادگار بماند.]عمرو که باور نمى‏کرد کسى به این زودى و آسانى حاضر شود به میدان او بیاید و به مبارزه او حاضر شود با تعجب پرسید:تو کیستى؟
فرمود:من على بن ابیطالب هستم،عمرو گفت:اى برادرزاده خوب بود عموهایت که از تو بزرگتر هستند به جنگ من مى‏آمدند؟زیرا من خوش ندارم خون تو را بریزم!و در حدیث دیگرى است که گفت:من با پدرت ابو طالب رفیق بوده‏ام!
على(ع)فرمود:
«لکنى و الله احب أن أقتلک مادمت آبیا للحق»
[ولى من تا وقتى که تو از حق روگردان باشى دوست دارم خون تو را بریزم.]
در اینجا بود که عمرو بن عبدود به غیرت آمد و خشمناک به على(ع)حمله کرد،على(ع)بدو فرمود :تو در جاهلیت با خود عهد کرده بودى و به لات و عزى سوگند یاد کرده بودى که هر کس سه چیز از تو بخواهد یکى از آن سه چیز و یا هر سه را بپذیرى؟عمرو گفت:آرى،على(ع)فرمود:پس یکى از سه پیشنهاد مرا بپذیر:
نخست آنکه به وحدانیت خداى یکتا و نبوت پیغمبر گواهى دهى و تسلیم پروردگار جهانیان گردى؟
عمرو گفت:اى برادر زاده این حرف را نزن و خواهش دیگرى بکن!
على(ع)فرمود:اما اگر آن را بپذیرى براى تو بهتر است؟
سپس ادامه داده فرمود:دیگر آنکه از راهى که آمده‏اى باز گردى(و از جنگ با مسلمانان صرفنظر کنى)؟
عمرو گفت:این هم ممکن نیست و زنان قریش براى همیشه به هم بازگو کنند(و گویند عمرو از ترس جنگ گریخت).
على(ع)فرمود:پیشنهاد سوم آن است که از اسب پیاده شوى و با من جنگ کنى؟عمرو خندید و گفت :ولى من گمان نمى‏کردم احدى از اعراب مرا به این کار دعوت کند(و مرا به جنگ با خود بخواند)این را گفت و از اسب پیاده شد و اسب را پى کرده به على حمله کرد،و شمشیرى به جانب سر آن حضرت حواله نمود که على(ع)سپر کشید و آن ضربت را رد کرد و با این حال شمشیر عمرو سپر را شکافت و جلوى سر على(ع)را نیز زخمدار کرد اما على(ع)در همان حال مهلتش نداده و شمشیر را از پشت سر حواله گردن عمرو کرد و چنان ضربتى زد که گردنش را قطع نمود و او را بر زمین انداخت.
و در روایت حذیفه است که على(ع)شمشیر را حواله پاهاى عمرو کرد و هر دوپاى او را از بیخ قطع نمود و او بر زمین افتاد و على(ع)روى سینه‏اش نشست،عمرو با ناراحتى گفت:«لقد جلست منى مجلسا عظیما»[براستى که بر جاى بزرگى نشسته‏اى.]سپس از على درخواست نمود که پس از کشتن او جامه از تنش بیرون نیاورد،حضرت در جوابش فرمود:این براى من کار سهلى است،و پس از آنکه سرش را برید تکبیر گفت:رسول خدا(ص)فرمود:به خدا على او را کشت.
نخستین کسى که خود را به على رسانید تا به او تبریک بگوید:عمر بن الخطاب بود که در میان گرد و غبار آمد و دید على(ع)شمشیرش را با زره عمرو پاک مى‏کند،عمر با عجله بازگشت و خبر قتل عمرو را به پیغمبر رسانید و به دنبال او نیز على(ع)با چهره‏اى باز و شکفته سر رسید و سر عمرو را پیش پیغمبر گذارد،و چون عمر از او پرسید:چرا زره او را که در عرب مانند ندارد بیرون نیاورده‏اى؟فرمود:من شرم کردم او را برهنه سازم. (19)
و در نقل دیگرى است که جابر گوید:من در آن وقت به همراه على(ع)رفتم تا جنگ و کارزار آن دو را تماشا کنم و چون به یکدیگر حمله کردند غبارى بلند شد که دیگر کسى آن دو را نمى‏دید و در میان آن غبار ناگاه صداى تکبیر على(ع)بلند شد و همه دانستند که عمرو به دست على(ع)به قتل رسیده و کشته شده است.
مورخین اشعار زیر را از على(ع)نقل کرده‏اند که پس از قتل عمرو بن عبدود انشا فرموده :

أعلى تقتحم الفوارس هکذا
عنى و عنها خبروا اصحابى (20)
الیوم تمنعنى الفرار حفیظتى‏
و مصمم فى الرأس لیس بنابى (21)
أردیت عمروا اذ طغى بمهند
صافى الحدید مجرب قضاب (22)
فصددت حین ترکته متجدلا
کالجذع بین دکادک و روابى (23)
و عففت عن اثوابه و لو اننى‏
کنت المقطر بزنى اثوابى (24)
لا تحسبن الله خاذل دینه‏
و نبیه یا معشر الاحزاب (25)

و در نقل دیگرى این یک شعر را نیز ضمیمه کرده‏اند:

نصر الحجارة من سفاهة رأیه‏
و نصرت رب محمد بصواب (26)

- پینوشتها -

12.مورخین مى‏نویسند عمرو بن عبدود در جنگ بدر زخمى گران برداشته بود و به همان جهت نتوانسته بود در جنگ احد شرکت کند ولى با خود عهد کرده بود که انتقام آن روز را از مسلمانان بگیرد و از این رو در آن روز نشانه‏اى بر خود نصب کرده بود که او را بشناسند.
13.چنانکه از تواریخ بر مى‏آید على(ع)در آن روز بیست و هشت سال یا کمتر داشت و به سن سى سالگى نرسیده بود ولى عمرو بن عبدود مردى سالخورده و شجاع و کارآزموده بود.
14.در نقل دیگرى است که فریاد زد:«ایها الناس انکم تزعمون ان قتلاکم فى الجنه و قتلانا فى النار،أفما یحب احدکم ان یقدم على الجنة او یقدم عدو اله الى النار»؟
[یعنى اى مردم شما چنین پندارید که کشتگان شما در بهشت و کشتگان ما در دوزخند آیا دوست ندارد یکى از شما که به بهشت برود یا دشمنى را به دوزخ فرستد!]
15.شاعر پارسى زبان این مکالمه را این گونه سروده:
پیمبر سرودش که عمرو است این‏
که دست یلى آخته زاستین‏
على گفت اى شاه اینک منم‏
که یک بیشه شیر است در جوشنم‏8.و در نقل دیگرى است که در دعاى خویش چنین گفت:
«اللهم انک اخذت منى عبیدة یوم بدر و حمزة یوم احد فاحفظ على الیوم علیاـرب لا تذرنى فردا و أنت خیر الوارثین».
[خدایا عبیده را در جنگ بدر از من گرفتى و حمزه را در جنگ احد،پروردگارا امروز على را براى من نگهدار و محافظت فرما...ـپروردگارا مرا تنها مگذار و تو بهترین بازماندگانى‏] .
16.به شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید(چاپ مصر)،ج 4،ص 344 مراجعه شود.
17.«نجلاء»که در شعر است به معناى پهناور آمده که ما معناى کنایى و لازمى آن را در بالا آوردیم.
18.در کتاب احقاق الحق،ج 8،ص 378 از کتاب غیث المسجم نقل کرده که شمشیر على(ع)یک پاى او را از ران قطع کرد،عمرو خم شد و پاى خود را برداشته به سوى على پرتاب کرد،على(ع)از برابر آن گریخت و آن پاى قطع شده به دست و پاى شترى خورد و آن را بشکست.
19.آیا به سوى من سواران یورش برند؟داستان مرا با آن سواران به یاران من بگویید:
20.که امروز غیرت من و شمشیر برانى که بر سر دارم از گریختنم جلوگیرى مى‏کند!
21.آن گاه که عمرو با شمشیر براق و برنده‏اى که از آهن هندى ساخته شده بود سرکشى و طغیان کرد و من او را به خاک انداختم.
22.پس او را در حالى که چون تنه درخت خرمایى میان ریگها و تپه‏ها بر زمین افتاد رها کردم.
23.و از جامه و زرهى که در تن داشت در گذشتم در صورتى که اگر من به جاى او بر زمین مى‏افتادم جامه‏ام را از تنم بیرون مى‏آورد.
24.اى گروه احزاب هیچ وقت چنین خیالى نکنید که خداوند دین خود و پیغمبرش را خوار مى‏کند !(هرگز).
25.(این سبک مغز)از روى نادانى(بت)سنگ را یارى کرد،و من به حق و دوستى(و از روى دانش و بینایى)پروردگار محمد را یارى کردم!

نوشتن دیدگاه