به يقين تاءكيد و توصيه اى كه در روايات نسبت به برپا نمودن مجالس عزا و گريه بر مصائب امام حسين (عليه السلام) وارد شده است،نسبت به هيچ يك از امامان معصوم (عليه السلام) حتى وجود مقدس پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) وارد نشده است. گويا در اين مسئله سرى نهفته است كه ائمه اطهار(عليه السلام) اين همه آن را مورد تاءكيد و سفارش قرار داده اند.
بيان روايات در وعده ثواب هاى عظيم اين مجالس به گونه اى است كه عده اى آن را اغراق آميز دانسته و منكر آن شده اند و منشاء آن را غلات دانسته و گفته اند:ثواب بايد با عمل تناسب داشته باشد،چگونه ممكن است عمل كوچكى مانند گريه بر امام حسين (عليه السلام) اينقدر پاداش عظيم داشته باشد؟!
عده اى هم در نقطه مقابل آن،جنبه افراط را پيمود و معتقد شده اند،همين كه انسان بر امام حسين (عليه السلام) بگريد، هر چند به قدر بال مگسى باشد اهل نجات است،حتى اگر در باتلاق گناه و فساد فرو رفته باشد. در نگاه اينان همه دروغ گويى ها،خيانت ها،ظلم ها و حق كشى ها با قطره اشكى شسته مى شود!
مطمئنا هيچ از اين دو ديدگاه كه در دو طرف افراط و تفريط واقع شده اند،نمى تواند صحيح باشد. اين گونه اظهار نظرها از كسانى عنوان مى شود كه نتوانستند براى اين روايات و وعده ثواب هاى فوق العاده سوگوارى ،تحليل صحيح و جامعى ارائه دهند و در واقع از درك فلسفه عزادارى عاجز ماندند.
نخست تحليل هاى نادرست و نقد آنها را به صورت گذرا بيان مى كنيم،سپس به سراغ تحليل منطقى مساله مى رويم.
1- حسن ذاتى گريه
عده اى با توجه به آثار جسمانى و روانى گريه و تأثير آن در پالايش روح و روان انسان مدعى شدند سر تاءكيد ائمه (عليه السلام) نسبت به برپايى مجالس عزا به خاطر حسن ذاتى گريه است،زيرا اظهار تاءثر به وسيله گريه از نشانه هاى طبيعى و تعادل عاطفى آدمى است. اشخاصى كه كمتر گريه مى كنند و نمى توانند بدين وسيله غم ها،و افسردگى خويش را تخليه كنند و عقده هاى درونى خويش را بگشايند،از روان متعادل و سلامت جسمى و روحى خوبى برخوردار نيستند. به همين جهت روانشناسان معتقدند:زن ها از مرده عقده كمترى دارند ،زيرا آنان زودتر مشكلات روحى خويش را به وسيله گريه بيرون مى ريزند و كمتر آن را در درون خويش پنهان مى دارند و اين امر يكى از رموز سلامت آنان مى باشد. (1)
ونيز معتقدند گريه فشارهاى ناشى از عقده هاى انباشته در درون انسان را مى كاهد و درمان بسيارى از آلام و رنج هاى درونى انسان است. در حقيقت اشك چشم به منزله سوپاپ اطمينانى است كه در شرايط بحرانى موجب تعادل روح آدمى مى گردد.
به عقيده اينان به خاطر همين حسن ذاتى گريه بود كه يعقوب (عليه السلام) براى دورى فرزندش سالها اشك از ديدگان جارى ساخت و رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) در مرگ فرزندش - ابراهيم (2)و صحابى جليل القدرش عثمان بن مظعون به سختى گريست (3)
همچنين به هنگام مرگ جمعى از صحابه و يارانش و در شهادت عمويش حضرت حمزه گريان شد و بانوان مدينه را جهت گريستن بر حمزه دعوت كرد. (4)
و به همين دليل بود كه حضرت زهرا (سلام الله عليها) در رحلت جانگداز رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) شبانه روز مى گريست (5)و حضرت على بن الحسين (عليه السلام) در شهادت پدر بزرگوارش ساليان دراز گريان بود. (6)
ولكن هر چند آثار مثبت گريه در پالايش روح انسان و حتى تكامل آن و ديگر فوايد طبى آن ،قابل انكار نيست،ولى چنين تحليلى هرگز نمى تواند سر اين همه تاءكيد و سفارش ائمه اطهار (عليهم السلام) براى گريستن بر امام حسين (عليه السلام) و وعده ثواب هاى فراوان آن باشد. اين تحليل يك اشتباه بزرگ است،هر كس روايات اسلامى را در اين زمينه بخواند،مى داند هدف مهم ديگرى در كار بوده است.
2- درك ثواب و رسيدن به شفاعت اهل بيت (عليهم السلام)
در اين تحليل مردم براى استفاده از ثواب و رسيدن به شفاعت ائمه اطهار (عليهم السلام) مجالس عزا به پا كرده و بر آنان مى گريند.
ضعف و سستى اين تحليل نيز به خوبى روشن است،زيرا فرض ثواب براى عملى،فرع وجود حكمت و مصلحت در نفس آن عمل است. تا عملى داراى مصلحت و حكمتى معقول نباشد ثوابى در بر نخواهد داشت. در اين مبحث ما به دنبال فلسفه عزادارى يعنى محصلحت و حكمت اين عمل هستيم. طبعا سخن از ثواب كه در رديف معلولات حكم است نه علل آن،در اين مرحله جايى ندارد.
به علاوه،آياممكن است در طول تاريخ احساسات ميليون ها انسان رافقط به خاطر تحصيل ثواب تحريك كرد و آنان را گرياند؟ راستى اگر عشقى در كار نباشد و كانون دل،مالا مال از محبت و شور نباشد،آيا اين وعده مى تواند عواطف و احساسات را بر انگيزد؟!(7)
3- تشكر از امام حسين (عليه السلام)
در اين تحليل امام حسين (عليه السلام) خود را فدا كرد تا گناهان امت بخشوده شود و امام كفاره گناهان امت باشد. نظير اعتقاد باطلى كه مسيحيان نسبت به حضرت مسيح (عليه السلام) دارند و مى گويند مسيح (عليه السلام) با نم دادن به صليب باعث پاك شدن گناهان پيروان خود شد و آنان را رستگار كرد.
معتقدان اين تحليل با تمسك به تعابيرى چون يا نجاة الامة چنين برداشت كردند كه امام حسين (عليه السلام) نيز با استقبال از شهادت موجب بخشوده شدن گناهان فاسقان و فاجران امت و در نتيجه سبب نجات آنان شده است. در عوض امت با فاسقان مجالس عزا از امام تشكر و سپاسگزارى كرده و مستحق رستگارى مى شود. اين تحليل نيز با هيچ يك از اصول و مبانى مسلم دينى سازگار نيست و موجب شده است عده اى گمان كنند كه امام حسين (عليه السلام) با شهادت خود و فرزندانش،گناهكاران را در برابر عذاب الهى بيمه كرده است. به تعبير ديگر:امام (عليه السلام) و يارانش كشته شدند تا ديگران در انجام هر گناه و جنايتى آزاد باشند و در واقع تكليف الهى از آنان ساقط گردد.
همين پندار سبب شده است كه عده اى گمان كنند هر كس بر امام حسين (عليه السلام) گريه كند،هر قدر در فساد و تباهى غوطه ور باشد و حتى نسبت به ضروريات دين پايبند نباشد،مورد عفو و بخشش قرار گرفته و اهل نجات خواهد بود.
نفوذ اين پندار غلط تا جايى بوده است كه حتى سلاطين جبار و ستمگرى كه حكومتشان بر پايه هاى ظلم و بى عدالتى استوار بود و دستشان به خون بى گناهان آلوده بوده،در ايام عزادارى آن حضرت مجالس عزا به پا كنند و يا خود پابرهنه در دستجاب عزادارى به سر و سينه بزنند،و آن را مايه نجات خود بدانند!
هيچ كس نمى تواند شفاعت را انكار كند،ولى شفاعت حساب و كتاب و شرايطى دارد.
----------------------------------------------------
1- صدو پنجاه سال جوان بمانيد،ص 134
2- صحيح بخارى،كتاب الجنائر ح 1277 و كافى،ج 3،ص 262
3- كافى،ج 5، ص 495،بحارالانوار ج 79،ص 91 و مسند احمد،ج 6،ص 43
4- وسائل الشيعة،ج 2،ص 70 و تاريخ طبرى،ج 2 ص 210
5- بحارالانوار،ج 43،ص 155 و 175
6- همان مدرك ج 44،ص 284
7- براى اطلاع بيشتر مراجعه شود به حماسه حسينى استاد شهيد مرتضى مطهرى ره ج 1،فصل دوم بحث عوامل تحريف.
سعيد داودى، مهدى رستم نژاد
