بدانكه به اين مقام (يعنى مقام تقوا) نمى رسى مگر از راه جهاد با نفس ‍ اماره ات كه او مضرترين دشمن، پر بلا، هلاكت آور و پر شهوت مى باشد كه خداى تعالى فرمود:
- فاما من طغى و اثر الحياه الدنيا فان الجحيم هى الماوى و اما من خاف مقام ربه و نهى النفس عن الهوى فان الجنه هى الماوى (1).
يعنى: هر كس كه طغيان كرد و زندگى دنيا را برگزيد، جهنم جايگاه اوست، اما هر كس از عظمت پروردگارش ترسيد و نفس را از هوى باز داشت، بهشت جايگاه اوست.
رسول خدا - صلى الله عليه و آله و سلم - فرمود:
825 - اعدى عدوك نفسك التى بين جنبيك.
يعنى: دشمن ترين دشمنانت، همان نفس تو است كه با خود دارى.
از او غافل نباش و با زنجير تقوا آن را محكم ببند و چند چيز را مرتب بر او بخوان:
1 - جلوگيرى از شهوتها كه حيوان سركش با كم شدن غذايش نرم خواهد شد.
2 - عبادتهاى سنگين را بر دوشش بيفكن كه حيوان اگر بارش سنگين و آذوقه اش كم گردد، خوار گشته، رام مى شود.
3 - از خدا كمك بخواه و به سوى او تضرع نما تا تو را در جنگ با نفس يارى دهد مگر سخن يوسف صديق را نشنيدى كه فرمود:
- ان النفس لاماره بالسوء الا مارحم ربى (2).
يعنى: همانا نفس، به بديها بسيار فرمان مى دهد مگر آنكه پروردگارم رحمى كند.
هرگاه اين سه كار را انجام دادى، به خواست خداوند متعال، نفس، فرمانبردار مى شود. تا جايى كه مى توانى مالكش شوى و لجام بر او افكنده از شرش در امان بمانى. اما اگر رهايش سازى، مگر مى توانى در امان باشى و سالم بمانى با اينكه خودت انتخابهاى بد و پستى حالاتش را مشاهده مى كنى.
مگر او را نمى بينى كه در حال شهوت، حيوان، در حال غضب، درنده، در حال مصيبت، بچه (و كم طاقت)، در حال نعمت، فرعون (و سركش)، در حال سيرى، خيالباف و در حال گرسنگى، ديوانه اى است كه اگر سيرش ‍ نمايى، سر پيچيى و تكبر كرده و اگر گرسنه اش بدارى، فرياد مى كشد و جزع مى نمايد، پس او مانند الاغ بدى است كه اگر غذايش بدهى لگد مى زند و اگر گرسنه بدارى، عرعر مى كند.
يكى از علما گويد: از زبونى و نادانى نفس اين است كه:
هرگاه به انجام گناهى همت كند يا شهوتش بر انگيخته گردد، اگر خداوند تعالى، پيامبر اكرم، تمام انبيا، كتابهاى الهى و همه ملائكه مقرب را در برابرش واسطه قرار دهى و بعد مرگ و قبر و قيامت و بهشت و جهنم را بر او عرضه نمايى (تا دست از آن گناه يا شهوت بردارد) سر فرود نياورده، آرام نمى گردد و شهوتش را ترك نمى كند، اما اگر با جلوگيرى يك قرص نان يا بخشش آن با او برخورد نمايى، آرام مى گردد و شهوتش را ترك مى نمايد، پس بدان پستى و جهالتش را.
مبادا چشم بر هم زدنى از او غافل بمانى همچنانكه خالقش فرمود: نفس ‍ به بديها بسيار فرمان مى دهد مگر آنكه پروردگارم رحمى نمايد (3).
همين مقدار براى آگاهاندند كسى كه عقل دارد كافى است، پس نفس را با تقوا، لجام كن و با ريسمان اميد او را به جلو بكش و با تازيانه هراس و خوف، او را بران:
تقوا براى اينكه او را از سركشى و رميدن، در بند كنى.
هراس و خوف نيز براى دو چيز است:
يكى اينكه - با ترس، نفس را از گناهان باز دارى؛ چون او به بديها فرمان مى دهد و به شرور، بسيار متمايل است و از كارش دست بر نمى دارد مگر با ترساندن و تهديد بزرگ.
دوم - براى اينكه با طاعتت به عجب نيفتى كه عجب، هلاكت كننده است بلكه با مذمت و ياد آورى عيب و نقص و بار گناهانى كه موجب خوارى و آتش مى گردند، قلع و قمعش نمايى.
و اميد نيز براى دو چيز است:
اول - تا نفس براى انجام طاعات بر انگيخته گردد؛ چون كار خير، سنگين است و شيطان از آن مانع و نفس هم به سوى كسالت و تنبلى مايل مى باشد.
دوم - ايا تحمل سختيها را بر تو آسان گرداند؛ چون كسى كه با شناخت به دنبال مطلوبش باشد، هر چه در آن راه خرج نمايد بر او آسان خواهد بود، مگر آن كس كه عسل را از كندو جمع آورى مى كند را نديده اى كه توجهى به گزيدن زنبور ندارد چون او در فكر شيرينى عسل است. فردى كه در طول روز، كار مى كند و نهايت تلاش را مى نمايد (نه تنها مشقتى احساس نكرده بلكه) در گرفتن مزد، احساس لذت مى نمايد، كشاورز در فكر سختى گرما و سرما و رنج طول سال نيست؛ چون او به ياد محصول خود مى باشد، پس ‍ اى شنونده! تلاش نما تا به كمال مطلوب برسى و در اين راه بر رنج و گرفتارى صبر كن.
شاعر مى گويد:
ما ضر من كانت الفردوس مسكنه ماذا تحمل من بوس و اقتار
تراه يمشى كئيبا خائفا و جلا الى المساجد يمشى بين اطمار
يعنى: آن كس كه بهشت مسكن اوست، از سختى و فقرى كه تحمل مى كند، ضرر نمى نمايد.
او را مى بينى كه ناراحت و هر سان در ميان كهنه پوشان به سوى مسجد حركت مى كند.
تا اينجا روشن شد كه اثر بندگى، بر پائى فرمانهاى الهى و ترك گناه است و اين كار نيز با نفس اماره انجام نمى پذيرد مگر آنكه تمايل و تشويق و ترس و هراسى در كار باشد، همانطورى كه حيوان سركش نياز به كسى دارد كه از جلو او را بكشد و كس ديگرى كه از پشت سر او را براند تا اگر در معرض دره و سقوط قرار گرفت، از طرفى شلاق بر او بنوازند و از طرف ديگر جو به او بدهند تا حركت كند و از پرتگاه نجات يابد.
و نيز كودك مغرور، به مدرسه نمى رود و درس نمى خواند مگر آنكه از طرفى پدر و مادر تشويقش كنند و از آن طرف ديگر، معلم او را از تنبلى و درس ‍ نخواندن بترساند، همچنين اين نفس كه حيوانى سركش است، در كارهاى مهم دنيا قرار گرفته كه ترس و خوف شلاق و راننده اوست و اميد مانند غذا و كشنده اش، ياد بهشت و ثواب آن، نفس را تشويق كرده و به نيكيها متمايلش مى سازد و آتش جهنم و عقوبتهايش، موجب هراس نفس و ترس او مى گردد.
----------------------------------------------------------------------------------
1-سوره نازعات، 37-41.
2-سوره يوسف، آيه 53.
3-سوره يوسف: آيه 53.
----------------------------------------------------------------------------
جمال و السالكين شيخ احمد بن فهد حلى (قدس سره الشريف)
ترجمه: حسين غفارى ساروى

نوشتن دیدگاه