حتما خواهيد گفت: ما بسيارى از مردم را مى بينيم كه دعا مى كنند ولى اجابت نمى شود و اين در ظاهر، با آيه شريفه مورد بحث (1) منافات دارد.
در پاسخ بايد گفت: اجابت نشدن دعا، حتما به خاطر كوتاهى و اخلال در شرايط دعاست و آن هم دو صورت دارد:
اول اينكه: آداب آن را مراعات نكرده است؛ چون دعا دستوراتى دارد كه ان شاء الله تعالى در ابواب بعدى خواهيد آمد. عثمان بن سعيد مى گويد: فردى به من گفت كه من به خدمت امام صادق - عليه السلام - شرفياب شده، عرض كردم: دو آيه در قرآن كريم هست كه هنوز آن دو را درست درك نكرده ام.
فرمود: آن دو آيه كدامند؟
گفتم: يكى آيه شريفه: ادعونى استجب لكم است كه دعا مى كنيم ولى اجابتى نمى بينيم.
فرمود: ايا خداوند متعال خلف وعده مى كند؟
گفتم: خير.
فرمود: پس چرا اجابت نمى شود؟
گفتم: نمى دانم.
فرمود: اما من تو را با خبر مى كنم:
18 - من اطاع الله فيما امره ثم دعا من جهه الدعاء اجابه قلت. و ما جهه ادعاء؟ قال عليه السلام: تبدا فتحمد الله و تذكر نعمه عندك ثم تشكره ثم تصلى على النبى واله - صلى الله عليه و آله و سلم - ثم تذكر ذنوبك فتقر بها ثم تستغفر الله منها فهذه جهه الدعاء.
يعنى: كسى كه او امر الهى را اطاعت نمايد و سپس از راهش دعا كند، مستجابت مى شود. گفتم: راه دعا كدام است؟
فرمود: ابتدا خداوند متعال را حمد مى كنى، بعد نعمتهايش را به ياد مى آورى، سپس آنها را شكر مى گزارى، بعد بر پيامبر و آلش - عليهم السلام - صلوات مى فرستى، آنگاه گناهان خود را ياد آور بدان اقرار مى كنى، پس از آن، از گناهانت استغفار مى نمائى، اين طريق دعاست.
آنگاه فرمود: آسه بعدى چيست؟
گفتم: آيه: و ما نفقتم من شيى ء فهو يخلفه و هو خير الرازقين.(2)
فرمود: آيا خداوند متعال خلف وعده مى كند؟
گفتم: خير.
فرمود: پس چرا عوض نمى دهد؟
گفتم: نمى دانم.
فرمود. لو ان احدكم اكتسب المال من حله و انفقه فى حقه لم ينفق رجل در هما اخلف عليه.
يعنى: اگر كسى مالى را از راه حلال به دست بياورد و در موردى كه سزا ور است، انفاق كند، حتما عوضش را خواهد ديد، حتى اگر يك در هم ببخشد.
دوم اينكه: چيزى را طلب كرده كه به صلاح او نيست يا مفسده اى براى خودش با ديگران در بردارد؛ چون محال است كسى چيزى از خدا بخواهد و مطابق حكمت هم باشد، ولى ذات اقدس الهى آن را اجابت نكند. بنابر اين، شايسته است كه دعا كننده به هنگام دعا اين شرط را (3) بر زبان بياورد و اگر اين كار را نكرد، لا اقل مقصود قلبى اش اين باشد كه خدايا اين حاجت را اگر خير و مصلحت باشد، عطا كن، بنابر اين، اگر در واقع چنين باشد، حتما پروردگار متعال آن را اجابت مى كند و اگر مصلحت در تاخير باشد، آن را به تاخير مى اندازد؛ چون خودش مى فرمايد:
و لو يعجل الله للناس الشر استعجالهم بالخير لقضى اليهم اجلهم.(4)
يعنى: اگر همان مقدار كه مردم در طلب خير عجله به خرج مى دهند، خداوند سبحان نيز در شر، عجله نشان مى داد، مرگ آنان فرا مى رسيد.
در دعاى ائمه - عليهم السلام - مى خوانيم:
19 - يا من لا تغير حكمته الوسائل.
يعنى: اى كسى كه وسيله ها (مانند دعا) موجب تغيير حكمتش ‍ نمى شوند.
بنابر اين، چون علم غيب بر بندگان پوشيده است، چه بسا شخصى از روى غلبه قواى شهوانى بر عقلش، چيزى را از خدا طلب كند يا خيالاتش باعث شود كه كار فاسدى را نيك ببيند و آن را درخواست كرده و حتى اصرار و پافشارى نيز بكند.(5)
در اين صورت، اگر خداوند منان، پاسخ مثبت به او بدهد و خواهشش را بر آورده سازد، موجب هلاكت او خواهد شد.
اين مسئله بسيار واضح و روشن است و نيازى به توضيح ندارد كه يك وقت چيزى را طلب مى كنيم، اما پس از مدتى از شر آن به خدا پناه مى بريم. و در مقابل، از چيزى فرار مى كنيم، اما پس از گذشته مدتى، به دنبالش مى گرديم. سخن على - عليه السلام - نيز همين معنا را مى رساند آنجا كه مى فرمايد:
20 - رب امر حرص الانسان عليه فلما ادركه ود ان يكن ادركه.
يعنى: چه بسا انسان نسبت به چيزى حريص است و آن را مى طلبد و چون به آن دسترسى پيدا كرد، دوست مى دارد كه اى كاش! اصلا بدان نمى رسيد.
جان كلام در آيه شريفه بقره نهفته است كه ما را از ديگر سخنها بى نياز مى سازد، مى فرمايد:
- و عيسى ان تكرهوا شيئا و هو خير لكم و عسى ان تحبوا شيئا و هو شر لكم والله يعلم و انتم لا تعلمون.(6)
يعنى: چه بسا از چيزى بدتان مى آيد، در حالى كه آن چيز برايتان خير است. و چه بسا چيزى را خوش داريد و حال آنكه برايتان شر مى باشد، خدامى داند ولى شما نمى دانيد.
اصل تشريع دعا و ثواب دادن بر آن از باب رحمت خدايى است كه رحمتش بر غضبش پيشى گرفته، بنابر اين، نبايد چنين دعايى را اجابت نمايد؛ چون عرض بنده از دعا، اين است كه خيرى به او برسد و حالش ‍ اصلاح گردد، نه اينكه روزگارش بدتر شود.
بنابر اين، اگر چيزى از طلب مى كند، منظورش اين نيست كه هر چه هست (چه خوب و چه بد) مى خواهم، بلكه مقصودش اين است كه اگر براى من نفع دارد، مى خواهم، پس اين شرط در خاطره او استوا است، اگر چه به زبان نياورده باشد حتى اگر در ذهنش هم اين شرط خطور نكرده باشد (اگر كسى از او سوال كند كه اين مطلب براى تو فلان مفاسد و مضرات را در پى خواهد داشت، آيا باز هم آن را مى خواهى؟ مسلما جوابش منفى خواهد بود).
مانند كسى كه بخواهد با زبان بيگانه، چيزى را به كسى بفهماند، اگر در ايراد سخن، كلمه يا كلماتى را اشتباها به كار ببرد، در اينجا برداشت شنونده بايد آن چيزى باشد كه گوينده قصد كرده نه آن چيزى كه به زبان آورده است.
----------------------------------------------------------------------------------
1-و اذا سالك ... (سوره بقره، ايه 186).
2-سوره سبا، آيه 39.
3-منظور، مطابقت مطلوب با حكمت و مصلحت است، مثلا بگويد: خدايا! اگر صلاحضرت است، چنين و چنان كن.
4-سوره يونس، آيه 11.
5-كما اينكه بسيارى از بندگان، در درخواست حوايج مادى و دنيايى، اين چنين اند. ثقه الا سللام كلينى (ره) از امام باقر -عليه السلام- در حديث معرفت -قرب نوافل، روايت مى كند كه- در شب اسراء، خداوند متعال به پيامبر -صلى الله عليه و آله و سلم- فرمود: ... ان من عبادى المومنين من لا يصلحه الا الغنى و لو صرفته الى غير ذلك لهلك و ان من عبادى المومنين من لا يصلحه الا الفقر و لو صرفته الى غير ذلك لهلك، ( كافى، كتاب الايمان و الكفر، باب من اذى المسلمين، حديث 8).
6-يعنى: ... برخى از بندگان مومن من كسانى هستند كه جز غنا چيز ديگر به صلاحشان نيست و اگر آنان را از اين حالت برگردانم، هلاك مى شوند، در مقابل، بعضى از بندگان من كسانى اند كه فقط فقر به صلاح آنان است و اگر فقر را از آنان بگيرم، هلاك مى شوند (و بى ايمان مى گردند) ... .
----------------------------------------------------------------------------
جمال و السالكين شيخ احمد بن فهد حلى (قدس سره الشريف)
ترجمه: حسين غفارى ساروى

نوشتن دیدگاه