اينك سزاوار است كه به نقل چند حديث شريف در حول مطالب ياد شده تبرك جوييم:
الف) فى كتاب علل الشرايع باسناده الى ابى عبدالله عليه السلام حديث طويل و فيه يقول حاكيا عن رسول الله صلى الله عليه و آله عن ربه جل جلاله انه قال: اقرا انا انزلناه فانها نسبتك و نسبه اهل بيتك الى يوم القيامه.
سوره مباركه توحيد نسبت خاص حق سبحانه و تعالى است، و به سوره نسبت معروف است، چنانكه در تفاسير و جوامع روائى فريقين، روايات عديده در وجه سوره نسبت بودن بيان شده است، و سوره مباركه قدر نسبت خاص پيغمبر و اهل بيت آنجناب تا روز قيامت است. لذا اماميه سوره مباركه قدر را سوره نبى، صلى الله عليه و آله و اهل بيتش فرموده اند. فتدبر.
در روايات معراجيه آمده است كه رسول اكرم صلى الله عليه و آله در ركعت نخستين، سوره حمد و توحيد را قرائت كرد، و در ركعت دوم حمد و سوره قدر را. حديث دوم باب 23 از ابواب قرائت در صلوه از وسائل الشيعه است كه فرمايد:
و قد تقدم فى كيفيه الصلوه حديث عمر بن اذينه و غيره عن ابى عبدالله عليه السلام ان الله اوحى الى نبيه صلى الله عليه و آله ليله الاسراء فى الركعه الاولى ان اقرا قل هو الله احد فانها نسبتى و نعتى، ثم اوحى اليه فى الثانيه بعد ما قرا الحمد ان اقرا انا انزلناه فى ليله القدر فانها نسبتك و نسبه اهل بيتك الى يوم القيمه.(1)
و موضع ما تقدم حديث دوازدهم باب اول از ابواب افعال صلوه است كه به چند سند از امام صادق، در كيفيت صلوه نبى صلى الله عليه و آله در ليله اسرى، روايت شده است كه حق - سبحانه - به پيغمبرش بعد از حمد در ركعت اولى امر فرمود كه اقرا قل هو الله احد كما انزلت فانها نسبتى و نعتى، و در ركعت ثانيه فرمود: اقرا انا انزلناه فانها نسبتك و نسبه اهل بيتك الى يوم القيمه.(2)
ولكن شيخ صدوق - رضوان الله عليه - در من لا يحضره الفقيه فرمود:
و افضل ما يقرا فى الصلوه فى اليوم و الليه فى الركعه الاولى الحمد و انا انزلناه، و فى الثانيه الحمد و قل هو الله احد الا فى صلوه العشاء الاخره ليله الجمعه - الى ان قال: و انما يستحب قرائه القدر فى الاولى و التوحيد فى الثانيه، فان القدر سوره النبى و اهل بيته عليهم السلام فيجعلها المصلى وسيله الى الله لانه بهم وصل الى معرفته و اما التوحيد فالدعاء على اثرها مستجاب و هو قنوت - الى ان قال: وحكى من صحب الرضا عليه السلام الى خراسان لما اشخص اليها انه كان يقرا فى صلوته بالسور التى فلذلك اخترناها من بين السور بالذكر فى هذا الكتاب. انتهى.
و نيز بعد از دو صفحه اى فرموده است: و انما ستحب ان يقرا فى الاولى الحمد و انا انزلناه، و فى الثانيه الحمد و قل هو الله احد لان انا انزلناه سوره النبى - صلى الله عليه و آله - و اهل بيته صلوات الله عليهم اجمعين فيجعلهم المصلى وسيله الى الله تعالى ذكره لانه بهم وصل الى معرفه الله.
و در كتاب عيون اخبار الرضا عليه السلام روايت كرده است بسنده عن ابى الحسن الصائغ عن عمه:
قال:
خرجت مع الرضا عليه السلام الى خراسان فما زال فى الفرائض على الحمد و انا انزلناه فى الاولى، و الحمد و قل هو الله احد فى الثانيه.
و سيد بن طاووس در كتاب فلاح السائل روايت كرده است به اسنادش عن محمد بن الفرج:
انه كتب الى الرجل عليه السلام يعنى الامام القائم عليه السلام يساله عما يقرا فى الفرائض و عن افضل ما يقرا فيها؟ فكتب عليه السلام ان افضل ما يقرا انا انزلناه فى ليله القدر و قل هو الله احد.
و روى الشيخ فى كتاب الغيبه و الطبرسى فى الاحتجاج:
انه كتب محمد بن عبدالله بن جعفر الحميرى الى صاحب الزمان عليه السلام فيما كتبه و ساله عما روى فى ثواب القرآن فى الفرائض و غيرها؛ ان العالم عليه السلام قال: عجبا لمن لم يقرا فى صلوته انا انزلناه فى ليله القدر كيف تقبل صلوته.
مضمون مستفاد از روايات معراجيه از توحيد به حجت رفتن است؛ نظير ترتيب كتب اصول كافى، كه از عقل به علم، پس از آن به توحيد، و سپس به حجت آمده است. و در اين قسم روايات از حجت به توحيد، همان طور كه جناب صدوق فرمود، قدر سوره پيغمبر و اهل بيت اوست كه مصلى آنان را وسيله به خدا قرار مى دهد، چه به وسيله آنان به معرفت او رسيده است. و مرحوم مراد در اين مقام بر من لا يحضر تعليقه اى ارزشمند دارد بدين عبارت:
قوله لان انزلناه سوره النبى صلى الله عليه و آله الخ. لعل وجه ذلك ان فيه بيان تنزل الملائكه و هم يتنزلون على النبى صلى الله عليه و آله و بعده على المعصومين من اهل بيته عليهم السلام على ما يدل عليه احاديث كثيره.
و ايضافيه بيان نزول القرآن فيها الذى تاويله عند النبى صلى الله عليه و آله و الائمه عليهم السلام على ما فى احاديث كثيره. و كذا فيه بيان ليله القدر التى خفى علمهم عن غيرهم عليهم السلام. انتهى.
و به مفاد روايت قسم دوم، فتوى داده اند كه در ركعت اولى هر صلوه قرائت انا انزلناه، و در ركعت ثانيه سوره توحيد مستحب است. بلكه در باب بيست و سوم از ابواب قرائت صلوه وسائل فرموده است:
روى اذا ترك سوره مما فيها الثواب و قرا قل هو الله احد و انا انزلناه لفضلهما اعطى ثواب ما قرا و ثواب السور التى ترك.(3)
و به مفاد آن فتوى داده اند: چنانكه مرحوم سيد در عروه فرمايد:
و يستحب فى كل صلوه قرائه انا انزلناه فى الاولى و التوحيد فى الثانيه، بل لو عدل عن غيرهما اليهما لما فيهما من الفضل اعطى اجر السوره التى عدل عنها مضافا الى اجرهما بل ورد انه لا تزكو صلوه الا بهما.
شرح و تفصيل آن را از كتب فقهيه و جوامع روائى اماميه طلب بايد كرد.
ب) فى كتاب معانى الاخبار باسناده الى المفضل بن عمر قال:
ذكر ابو عبدالله عليه السلام انا انزلناه فى ليله القدر قال ما ابين فضلها على الشهور قال: قلت و اى شى ء فضلها؟ قال نزلت ولايه اميرالمومنين عليه السلام فيها، قلت فى ليله القدر التى نرتجيها فى شهر رمضان؟ قال نعم هى ليله قدرت فيها السموات و الارض و قدرت ولايه اميرالمومنين فيها.
نظير اين روايت بسيار است كه نظر به ليله القدرى دارند كه ام و روح ليالى قدر زمانى است كه قبل از آسمانها و زمين است و فوق آنهاست، به بيانى كه در وجه اول گفته ايم. فتبصر.
ج) در حجت كافى به اسنادش روايت كرده است عن ابى جعفر عليه السلام:
قال يا معشر الشيعه خاصموا بسوره انا انزلناه تفلجوا، فو الله انها لحجه الله تبارك و تعالى عل الخلق بعد رسول الله صلى الله عليه و آله، و انها لسيده دينكم، و انها لغايه علمنا. يا معشر الشيعه خاصموا بحم و الكتاب المبين انا انزلناه فى ليله مباركه انا كنا منذرين (4) فانها لولاه الامر خاصه بعد رسول الله صلى الله عليه و آله.
اين حديث شريف را نظاير بسيار است؛ و مفاد آنها به بيانى كه در وجه دوم گفته ايم دانسته مى شود. اين دسته از روايات در شان انا انزلناه حاكى اند كه انسان كامل ظرف حقائق كلمات نورى قرآن است، و همواره با قرآن است و از هم جدائى ندارند. فافهم.
و در اين حديث نيز كه از غرر احاديث است، و در اصول كافى و نيز در فقيه مروى است، در مطلب مذكور تدبر بنما كه كلينى روايت فرمود به اسنادش عن داود بن فرقد:
قال حدثنى يعقوب قال سمعت رجلا يسال ابا عبدالله عليه السلام عن ليله القدر؟ فقال اخبرنى عن ليله القدر كانت او تكون فى كل عام؟ فقال ابو عبدالله عليه السلام: لو رفعت ليله القدر لرفع القرآن.(5)
و آنكه امام ابو جعفر عليه السلام فرمود خاصموا بسوره انا انزلناه تفلجوا، نحوه مخاصمه علمى آن در حديث الياس عليه السلام منقول در كافى ايضا، كه از همان حضرت در بيان انا انزلناه سولات نموده است، بتفصيل مبين است (6)؛ و خود جناب فيض را، در اين مقام وافى بيانات و اشارت بسيار مفيد و مغتنم است.
اجمالا اينكه فيها يفرق كل امر حكيم و تنزل الملائكه و الروح فيها باذن ربهم (7)، فعل مضارع دال بر تجدد و استقبال و استمرار است، و به نص قرآن مجيد ملائكه با روح القدس به اذن ربشان از كل امر، كه كل امر حكيم است، سال به سال در زمان حيات رسول الله صلى الله عليه و آله، در هر ليله القدر بر آن جناب نازل مى شدند. پس، بعد از رحلت آن حضرت، بايد بر كسى نازل شوند؛ و آن كس بايد به صفات حضرت رسول باشد، چه خليفه بايد به صفات مستخلف باشد مگر در اسماى مستاثره مستخلف ان الله سبحانه يقول: فيها يفرق كل امر حكيم امرا من عندنا اناكنا مرسلين (8) فهذه الايه تدل على تجدد الفرق و الارسال فى تلك الليله المباركه بانزال الملائكه و الروح فيها من السماء الى الارض دائما فلابد من وجود من يرسل اليه الامر دائما. فتدبر.
راقم در غزالى گويد:
سورت قدر نبى گويد كه اين دار وجود
تبصره 3: ليل و نهار زمانى امرى واضح اند، و معرفت بدانها براى همه حاصل است؛ و فضلى كه امتداد زمانى را بر امتداد زمانى ديگر مى تواند باشد همان تقدم ذاتى در نظر متكلمين است، كه تفصيل اقسام تقدم را در رساله انه الحق و هزار و يك نكته آورده ايم؛ و آن هم، چنانكه صاحب گوهر مراد فرموده است، تعيين ملاك براى تقدم ذاتى، كه مصطلح متكلمين است، مشكل است، و خداوند سبحان، در مقام امتنان بر خاتم صلى الله عليه و آله، در معرفت ليله قدر مى فرمايد: و ما ادريك ما ليله القدر ليله القدر خير من الف شهر.(9) وانگهى فرمود: تنزل الملائكه و الروح فيها باذن ربهم.(10) و نزول ملائكه در وعاء زمانى، به نحو كينونت موجود عنصرى كه او را متى است، از امورى است كه عقل و نقل بر امتناع آن اتفاق دارند؛ و منطق خود قرآن، كه محض برهان است، اين است كه نزل به الروح الامين على قلبك لتكون من المنذرين.(11)
اگر گويى كه روايات عديده حاكى است كه رسول الله صلى الله عليه و آله در ميان صحابه با دست خود اشاره مى كرد و مى فرمود: اين جبرئيل است كه مرا چنين و چنان اخبار نموده است، و اين خود نزول ملك در وعاء زمان متصرم متجدد زمانى است.
جواب اينكه قول پيغمبر صدق محض است و اشارت او نيز عين حق است؛ وليكن كسى نگفته است كه صحابه هم جبرئيل و يا ملك ديگر را مى ديدند، و خود صحابه هم چنين ادعا نكرده اند، بلكه از جهت ايمان به پيغمبر گفتار او را تصديق مى كردند، و در حقيقت اشاره پيغمبر به صقع ذات خودش بود. در كريمه فتمثل لها بشرا سويا (12) دقت بسزا در لها شود كه آن تمثل لها بود، و هر ادراك للمدرك است، و تنزل و تمثل در واقع از انحاء ادراكات اند، و به همين مثابت است لام ليس للانسان الا ما سعى.(13) و در نكته دهم هزار و يك نكته در اين مطلب اشاراتى نموده ايم، رجوع شود.
اگر گويى كه در خطبه صد و نودم نهج البلاغه، كه به نام خطبه قاصعه است، اميرالمومنين - عليه السلام - فرمود:
ارى نور الوحى و الرساله و اشم ريح النبوه و لقد سمعت رنه الشيطان حين نزل الوحى عليه صلى الله عليه و آله، فقلت يا رسول الله ما هذه الرنه؟ فقال هذا الشيطان قد ايس من عبادته، انك تسمع ما اسمع و ترى ما ارى الا انك لست بنبى و لكنك وزير و انك لعلى خير.
پس آنچه را كه پيغمبر مى ديد و مى شنيد على - عليه السلام - هم مى ديد و مى شنيد؛ پس رويت اختصاص به پيغمبر نداشت تا در صقع ذات پيغمبر باشد نه در وعاء خارج، وگرنه على - عليه السلام - نمى بايست ببيند.
جواب اينكه آن نفس ملكوتى علوى بود كه مى ديد، و آن جناب هم در صقع ذات خود مى ديد و مى شنيد، كه ادراك و رويتى در ماوراى طبيعت خاص به نفس علوى و محمدى دارند.
اگر گويى كه گاهى ديگر صحابه هم مى ديدند آنچه را پيغمبر مى ديد، چنانكه ابن بابويه - عليه الرحمه - از امام صادق - عليه السلام - به سند معتبر روايت كرده است كه روزى ابوذر - سلام الله عليه - بر پيغمبر صلى الله عليه و آله گذشت، جبرئيل به صورت دحيه كلبى در خدمت آن حضرت به خلوت نشسته و سخنى در ميان داشت؛ ابوذر گمان كرد كه دحيه كلبى است و با حضرت حرف نهانى دارد، بگذشت. جبرئيل گفت: يا رسول الله ابوذر بر ما گذشت و سلام نكرد؛ اگر سلام مى كرد، ما او را جواب سلام مى گفتيم، بدرستى كه او را دعائى هست كه در ميان اهل آسمانها معروف است؛ و چون من عروج كنم، از وى سوال كن. چون جبرئيل برفت، ابوذر بيامد. حضرت فرمود كه اى ابوذر، چرا بر ما سلام نكردى؟ ابوذر گفت: چنين يافتم كه دحيه كلبى در حضرتت بود و براى امرى او را به خلوت طلبيده اى، نخواستم كلام شما را قطع كنم. حضرت فرمود كه جبرئيل بود و چنين گفت. ابوذر بسيار نادم شد. حضرت فرمود: چه دعاست كه خدا را به آن مى خوانى كه جبرئيل خبر داد كه در آسمانها معروف است؟ گفت اين دعا را مى خوانم: اللهم انى اسالك الايمان بك و التصديق بنبيك و العافيه من جميع البلاء و الشكر على العافيه و الغنى عن شرار الناس.
جواب اينكه اولا تامل شود چرا جبرئيل را به صورت دحيه كلبى رويت كرد. و چون اين حقيقت به تحقيق معلوم گردد، جواب اين گونه سوالات دانسته گردد؛ و عمده پى بردن به همين حقيقت است، به همان نكته ياد شده رجوع شود.
و ثانيا اين روايت و روايات ديگر نظير آن بلكه بعضى از آيات دال بر نزول ملائكه بر مومنين مثل الن يكفيكم ان يمدكم ربكم بثلاثه آلاف من الملائكه.(14) بر يك اصل قويم عقلى اند؛ و ابوذر هم در صقع ذات نفس خود مشاهده كرده است؛ و اين صفاى مراه نفس و لياقت تمثل حقائق نوريه عارى از ماده و احكام ماده را در آن مراه از بركت ادراك محضر پيغمبر به دست مى آوردند.
و ثالثا چه بسا در مواردى كه رسول الله صلى الله عليه و آله و يا يكى از اوصياى آن جناب تصرف در چشم و گوش ديگران مى كردند و بر اثر آن تصرف مى ديدند و مى شنيدند آنچه را كه ديگران نمى ديدند و نمى شنيدند؛ و ورود در تفصيل موجب اسهاب و اطناب كلام مى شود، و صاحب بصيرت را همين قدر كفايت است كه معيار فهم ديگر آيت و روايت است، و طالب تفصيل بحث به شرح ما بر فصوص الحكم فارابى رجوع كند. و چون معنى ليله قدر دانسته شد، مراد از خير من الف شهر نيز معلوم مى گردد؛ و آنچه كه در ذيل آتى از نكات علمى حول ليله القدر نقل مى گردد در رسيدن به اين معنى معاضدند. والله تعالى هو الهادى الى الرشاد.
------------------------------------------
1-وسائل الشيعه، جلد 1 ص 355 چاپ اميربهادر.
2-ج 1، ص 339.
3-ج 1 ص 355.
4-دخان، 44: 1، 3.
5-الوافى، ج 7 ص 56.
6-حجت وافى، ج 2 ص 9.
7-قدر، 97: 4.
8-دخان، 44: 4 و 5.
9-قدر 97: 2 و 3.
10-قدر 97: 4.
11-شعراء 26: 193.
12-مريم 19: 17.
13-نجم 53: 39.
14-آل عمران 3: 124.
-------------------------------------
استاد علامه حسن زاده آملى
