امام على‏عليه السلام در روزگار خلافت شيخين (ابوبكر و عمر) چگونه‏زيست؟ و چگونه با آنان برخورد كرد؟
آن‏حضرت با شكيبايى تمام، تا آنجا كه توانست درجهت اصلاح‏اوضاع كوشيد و به پرورش نسلى از انقلابيون مكتبى كمر بست و براى‏رويارويى با انحرافات اجتماعى و نيز برخورد با جناح بنى اميّه كه‏موذيانه و به آهستگى براى تصاحب مشاغل حكومتى تلاش مى‏كردند،نيروى فشار تشكيل داد.
على‏عليه السلام در خطبه معروف "شقشقيه" اين اوضاع را دقيقاً توصيف‏كرده است. ما در اينجا تنها به فرازهايى از اين خطبه اشاره مى‏كنيم كه‏درعين ايجاز مى‏تواند به عنوان دايرةالمعارفى تاريخى مورد بسطوگسترش قرار گيرد.
امام‏عليه السلام در اين خطبه يادآور مى‏شود كه ابوبكر، خلافت را چونان‏جامه‏اى دربر كرد درحالى كه خود مى‏دانست من بدان سزاوارترم.
چرا كه من چون قطب وسط آسياب خلافت و همچون قلّه‏اى هستم كه‏سيلها از آن جارى مى‏شوند و چنان بلند است كه هيچ پرنده‏اى را ياراى‏رسيدن بر فراز آن نيست. امّا من بر آن پرده‏اى فكندم. چرا؟! چون به دونكته مى‏انديشيدم : ياجلو افتم درحالى كه يار و ياورى ندارم و يا آنكه‏كنار بكشم و بر تاريكى كورى كه بسيار هم به طول مى‏انجاميد و پيران رافرسوده و جوانان را پير مى‏ساخت ومؤمن را زجركش و به چنان دردورنجى گرفتار مى‏كرد، شكيب ورزم؟
على‏عليه السلام در اين خطبه مى‏فرمايد :(1)
"بدان كه به خدا فلانى (پسر ابو قحافه) خلافت را چون جامه‏اى‏دربر كرد حال آنكه مى‏دانست جايگاه من نسبت به خلافت همچون‏جايگاه قطب وسط آسياب است. سيلها از من جارى مى‏شود و هيچ‏پرنده‏اى به قلّه من بال نمى‏سايد. پس جامه خلافت را رها كردم و از آن‏پهلو تهى نمودم و در كار خود انديشيدم كه آيا با دستى بريده (بى ‏يار و ياور) حمله كنم يا آنكه بر تاريكى كورى، شكيب ورزم؟ ظلمتى كه درآن پيران فرسوده و جوانان پير مى‏شوند ومؤمن در آن رنج مى‏برد تا آن‏وقت كه خدايش را ديدار كند".
آنگاه امام‏عليه السلام بيان مى‏كند كه در اين شرايط صبر را به هدايت‏وخردمندى نزديكتر ديدم. پس درحالى كه خار در چشم و استخوان درگلو بود، صبر را پيشه كردم.
چرا؟ چون حضرت مى‏ديد ميراث خلافتى را كه پيامبر براى او برجاى نهاده، به تاراج رفته است. اوضاع بدين منوال پيش مى‏رفت كه‏ناگهان خليفه اوّل از دنيا رفت و عمر را به جانشينى خود برگزيد.
امام با اشاره به اين ماجرا، مى‏پرسد : چگونه ابوبكر در زمان حيات‏خود از خلافت بارها استعفا كرد امّا بعد حتّى پس از مرگش بدان چنگ‏آويخت؟ آرى اين معاهده‏اى بود ميان او و عمر، تا خلافت را ميان خودتقسيم كنند.
امام در نهج‏البلاغه در اين باره مى‏فرمايد :
"پس ديدم كه صبر كردن خردمندى است. آنگاه شكيب ورزيدم‏درحالى كه چشمانم را خار و گلويم را استخوان گرفته بود. ميراث خود راتاراج رفته مى‏ديدم تا آنكه اوّلى (ابوبكر) راه خود را به آخر رسانيدوخلافت را پس از خود به فلانى (عمر بن خطّاب) آويخت".
آنگاه امام‏عليه السلام به شعر اعشى تمثل جسته، مى‏فرمايد :
"شتّان ما يومىِ على كورها
ويومُ حيّان اخى جابر"
چه فرق است ميان من كه بر كوهان و پالان شتر سوار و به رنج سفرگرفتارم با روز حيان برادر جابر كه از مشقّت سفر آسوده است.
"شگفتا! او در زمان حياتش فسخ بيعت مردم را درخواست مى‏كردامّا در واپسين روزهاى عمرش خلافت را به عمر اختصاص داد. درحقيقت‏اين دو خلافت را مانند دو پستان شتر ميان خويش تقسيم كردند".
آنگاه على‏عليه السلام به توصيف شخصيّت خليفه دوّم پرداخته، مى‏گويد :
"عمر، خلافت را در جايگاهى خشن و ناهموار قرار داد چنان كه اگرزخمى به آن مى‏زد، زخمش كارى و عميق مى‏شد و اگر به او نزديك مى‏شدلمس كردنش سخت و دشوار بود. لغزشهايش فراوان و پوزش خواهى‏اش‏بسيار بود. در زمان او حكومت چونان شترى سركش شده بود كه اگرمهارش را سخت مى‏كشيدند و رها نمى‏كردند بينى شتر مى‏شكافت و اگر به‏حال خود واگذارش مى‏كردند در پرتگاه مرگ فرو مى‏افتاد. حكومت به‏چنين اوضاع نابسامانى گرفتار آمده بود نه شدّت عمل در آن مفيد واقع‏مى‏شد كه براى مردم زيان آور بود و نه سهل‏انگارى و مسامحه سودى دربرداشت كه اوضاع را بيش از پيش آشفته‏تر مى‏ساخت."
چنين به نظر مى‏رسد كه امام مى‏خواهد بدين نكته اشاره كند كه نرمش‏وسختگيرى عمر كافى نبود و همچنين در وقت مناسبى اعمال نمى‏شد.بلكه در جايى كه بايد نرمش به خرج مى‏داد سخت مى‏گرفت و در جايى‏كه مقام اقتضاى شدّت عمل داشت، نرمى و مدارا به خرج مى‏داد.
سپس حضرت به توصيف حال مردمى كه به اشتباه گرفتار آمدند و راه‏هدايت را از گمراهى باز نشناختند، پرداخته مى‏گويد كه سرپيچى نخست‏مردم، آنان را به حالت نفاق و سير در گمراهى سوق داد. امّا من در اين‏مدّت دراز و با وجود سختى اين حادثه شكيبايى را ترجيح دادم. آن‏حضرت‏در نهج‏البلاغه مى‏فرمايد :
"عمر خلافت را در جايى درشت و ناهموار قرار داد. زيرا او زبانى تندداشت و ملاقات با او رنج‏آور بود. لغزشهايش بسيار و پوزش خواهى‏اش‏نيز بى‏شمار بود. همراه آن مانند كسى بود كه بر اشترى سركش سوار شده‏بود كه اگر مهارش را سخت نگاه داشته رها نكند شتر پاره و مجروح شودو اگر مهار او را سست كند خود را به پرتگاه هلاكت بيفكند.
به خدا قسم مردم در زمان او گرفتار شدند و اشتباه كردند و در راه‏راست گام ننهادند و از حق دورى كردند. پس من با وجود درازى اين‏دوران و سختى اين حادثه شكيبايى اختيار كردم".
سپس على‏عليه السلام به شوراى شش نفرى كه از سوى خليفه دوّم تعيين شد،اشاره مى‏كند و مى‏فرمايد :
چه كسى درباره برترى من نسبت به ابوبكر ترديد روا داشت كه اين‏امر مرا همتاى كسانى قرار داده كه يا همپايه ابوبكرند و يا از او پايين‏تر؟!
البته امام باتوجّه به حفظ مصلحت دين در آن اوضاع بدين كار تن دادو بنابر تعبير خود آن‏حضرت "همچون پرنده‏اى درميان فوج پرندگان شدكه هرجا آنان مى‏نشستند او هم فرود مى‏آمد و هرجا كه آنان پروازمى‏كردند، او هم با آنان مى‏پريد".
امام در اين باره مى‏فرمايد :
"چون عمر هم درگذشت، كار خلافت را درميان جماعتى قرار داد كه‏مرا هم يكى از آنها گمان كرده بود. پس واى از آن شورا و مشورتى كه‏كردند! چسان در مقايسه من با ابوبكر ترديد كردند كه اينك هم رديف‏چنين كسانى شده‏ام؟! امّا من در فراز و فرود از آنها تبعيّت كردم".
آنگاه امام در ادامه سخنان خود به روزگار خلافت سوّمين خليفه‏اشاره مى‏كند كه ما در صفحات آينده به آن بخش از سخنان آن‏حضرت نيزخواهيم پرداخت.
-----------------------------------------------
1) نهج البلاغة، خطبه 3.
---------------------------------------
نويسنده : آية الله سيد محمد تقى مدرسى
مترجم : محمد صادق شريعت

نوشتن دیدگاه