280   «وَإِنْ كانَ ذُو عُسْرَةٍ فَنَظِرَةٌ إِلى مَيْسَرَةٍ وَأَنْ تَصَدَّقُوا خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ»
ترجمه[1]:
[احكام دَيْن با فرض تمكن و عدم تمكن]
تفصيل كلام اينكه مديون، چه دَيْن[2] از جهت استقراض باشد كه مورد آيه است، چه از جهات ديگر اگر متمكن از اداى دين باشد و دائن هم مطالب باشد يا حالت مطالبه داشته باشد، ولو حياءً مطالبه نكند، واجب فورى است كه بايد ادا نمايد و تأخير و مسامحه در ادا گناه كبيره است، هر چه تأخير اندازد موجب ازدياد معصيت مى‏ شود، حتّى بعضى از علما كه قاعده ترتب را تمام نمى‏ دانند عبادت منافيه با اداى دين را باطل مى ‏دانند و اگر متمكن هست لكن دائن مطالب نيست و راضى به تأخير است، ولو واجب است بر مديون اداى دين، لكن واجب موسع است، فورا واجب نيست و در تأخيرش گناهى مرتكب نشده، و اگر متمكن نيست كه مورد آيه است كه مى‏ فرمايد: «وَ إِنْ كانَ ذُو عُسْرَةٍ» ؛ يعنى سخت است و متعسّر است در ادا و البته مستثنيات دَين خارج است، مثل خانه و اثاث البيت و نفقه يك شبانه روز خود و واجب النفقه به مقدار شأن و زىّ [= زندگى] خود، بر مديون واجب نيست كه خانه و اثاث البيت را بفروشد و دين خود را ادا كند ، اگر چه جايز است و بر دائن حرام است مطالبه كند، بلكه بايد صبر كند تا زمانى كه مديون متمكن شود و اين است معناى «فَنَظِرَةٌ إِلى مَيْسَرَةٍ» ؛ يعنى مهلت دهد و انتظار كشد تا زمانى كه ميسور گردد، و اين حكم در جايى است كه دَيْن در ذمّه باشد[3].
[احكام وارث]
و امّا اگر عين مال دائن نزد مديون موجود است دائن حق دارد از او بگيرد، چنانچه اگر مديون بميرد ديون او تعلّق به تركه او مى‏ گيرد، ولو تركه از مستثنيات دَين باشد و دين مقدم بر ارث است به نص آيات شريفه، لكن اختيار تعيين دين در تركه با وارث است نه با دائن و اگر ميّت تركه ندارد بر وارث واجب نيست از مال خود ديون مورث را ادا كند و دائن حق مطالبه از احدى ندارد.
و ممكن است حاكم از مصارف بيت المال در صورتى كه دين براى امر مشروعى باشد ادا كند از سهم زكات كه سهم غارمين [= وامداران] باشد.
[مسئله حجر]
و اگر مديون زايد بر مستثنيات دَيْن دارد لكن ديون بيشتر از موجودى است ديّان حق دارند از حاكم تقاضاى حَجر[4] كنند، حاكم مديون را محجور مى‏ كند از تصرف در مال و موجودى را تقسيم مى ‏كند به حساب ديون بين ديّان.
و اگر احد ديّان عين مالش موجود باشد حق دارد آن را اخذ كند و ديگر ديّان در آن شركت ندارند، ولى بقيه ديون در ذمّه مديون هست و مورد اين جمله آيه هست كه هر وقت متمكن شد بايد ادا كند و ديّان بايد صبر و انتظار داشته باشند تا زمان تمكن و مديون اگر متمكن از كسب و تحصيل مال باشد واجب است تحصيل كند و بقيه را ادا كند.
و در هر صورت در مورد تعسّر و نداشتن مال ديّان افضل و احسن اين است كه از دين خود صرف نظر كنند و به عنوان صدقه پاى مديون حساب كنند و ذمّه او را فارغ كنند، چنانچه مى‏ فرمايد: «وَ أَنْ تَصَدَّقُوا خَيْرٌ لَكُمْ» و ذخيره اخروى خود قرار دهند و در حساب خدا حساب كنند كه به مراتب ازاستفاده دَيْن نفعش بالاتر است.
«إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ» به مثوبات اخروى و فوايد دنيوى صدقه و انظار [=  مهلت دادن] ، چنانچه در حديث است: «من أنظر مُعسِراً أو وَضَع عنه أظلّه اللّه‏ تحت ظِلّ عرشه يوم لا ظِلّ إلاّ ظِلّه»[5].
و نيز دارد: «من أنظر مُعسِراً كان له بكلّ يومٍ صدقة»[6]. مروى در مجمع البيان است و بر طبق بسيارى از اين فروع، اخبار زيادى وارد شده كه جمله‏ اى از آن‏ها را در برهان نقل فرموده با مثوبات زيادى[7].
-------------------------------------------------
[1] .  و اگر [بدهكارتان] تنگدست باشد، پس تا [هنگام] گشايش، مهلتى [به او بدهيد]؛ و [اگر به راستى قدرت پرداخت ندارد]، بخشيدن آن براى شما بهتر است ـ اگر بدانيد.
[2] .  مال؛ آنچه كه بر عهده فرد بدهكار است.
[3] .  در اين باره مى‏توان به افلاس كه اصطلاحى فقهى است اشاره كرد و منظور آن است كه شخص بدهكار توان اداىِ بدهى خود را نداشته باشد ، و امروز اصطلاح حقوقى ورشكستگى ترجمه دقيق آن است. در افلاس شخص مفلس دارايى ‏اش تكافؤِ ديون را ندارد و وقتِ اداىِ ديون نيز رسيده و همه طلبكاران يا اكثرِ آن‏ها حجرِ او را درخواست كنند. معمولاً و در محاكم امروز ، افلاس را قاضى تعيين مى ‏كند . در اغلب مذاهب اسلامى مفلس موقتاً نمى‏ تواند در دارائى‏ هاى خود تصرف كند تا امكان احقاقِ حقوقِ بستانكاران تا حد ممكن فراهم شود .
[4] .  منع كردنِ كسى از تصرف در اموال خود.
[5] .  هر كس به كسى كه در پرداخت قرض خود به سختى افتاده، مهلت دهد يا اينكه چيزى ازآن را كم كند، خداوند متعال در روزى كه هيچ سايه ‏اى جز سايه او نيست، او را در زيرعرش خود تحت سايه‏ اش قرار مى ‏دهد. مجمع البيان: ج2، ص676 و كافى: ج8، ص9 ، ضمن ح1.
[6] .  هر كس به بدهكارى كه در پرداخت قرض خود مشكل دارد، مهلت بدهد، به ازاى هر روزى براى او صدقه حساب مى ‏شود. مجمع البيان: ج2، ص676؛ كافى: ج4، ص35 ،ح4 و تفسير البرهان: ج1، ص573، ح1.
[7] .  ر . ك : تفسير البرهان: ج1، ص574، ح4 و5 و تفسير عياشى: ج1، ص173، ح514، وص174، ح515.

نوشتن دیدگاه