272  «لَيْسَ عَلَيْكَ هُدَيهُمْ وَلكِنَّ اللّه‏َ يَهْدِى مَنْ يَشاءُ وَما تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍفَلِأَنْفُسِكُمْ وَما تُنْفِقُونَ إِلاَّ ابْتِغاءَ وَجْهِ اللّه‏ِ وَما تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ يُوَفَّ إِلَيْكُمْ وَأَنْتُمْ لا تُظْلَمُونَ»
ترجمه[1]:
تفسير:
[در بيان شرط هادى كه بايد تام الفاعليه و تام القابليه باشد]
«لَيْسَ عَلَيْكَ هُداهُمْ»؛ يعنى واجب نيست بر تو و ملتزم نيستى كه مدعوِّين [= دعوت شدگان] البته هدايت يابند، چون مسئله هدايت مثل بسيارى از امور است كه دو طرفى است و دو چيز لازم دارد : يكى فاعل تام الفاعليّه باشد و يكى قابل تام القابليّه، اگر احد طرفين ناقص باشد تحقق پذير نيست، مثلاً [در] ايجاد ، بايد موجِد ـ به كسر ـ تام الفاعليّه باشد تا بتواند ايجاد كند و موجَد ـ به فتح ـ تام القابليّه باشد تا بشود موجود شود.
و لذا گفته ‏اند كه قدرت حق به محالات عقليّه[2] مثل اجتماع ضدّيْن و مثليْن و اجتماع نقضيْن و ارتفاع آن‏ها تعلق نمى‏ گيرد، نه از جهت نقصان در قدرت و فاعليّت حضرت حق، بلكه از جهت نقصان در طرف قابليّت؛ چون اين امور قابليّت وجود ندارند و تحقق پذير نيستند.
وجود مقدس حضرت رسالت  صلى ‏الله ‏عليه‏ و ‏آله در جهت فاعليّت در امر هدايت نقصانى ندارد، تام الفاعليّه است، ابدا كوتاهى در تبليغ و ارشاد و بيان و اقامه معجزه نفرموده، بلكه كافرِ عنود و شقىّ بد سِيَر [= سرشت ، ذات] و فاسق لجوج قابليّت هدايت ندارند، نقصان از اين طرف است، پيغمبر بايد وظيفه خود را انجام دهد كه عذرى بر احدى نماند، هر كس قابليّت هدايت دارد هدايت مى‏ شود و هر كه ندارد نمى‏ شود، و اين جمله به عين مثل آيه شريفه «إِنْ عَلَيْكَ إِلاَّ الْبَلاغُ»[3] مى‏ باشد.
«وَ لكِنَّ اللّه‏َ يَهْدِى مَنْ يَشاءُ»؛ خداوند هر كس را كه مى ‏داند قابل هدايت است تمام اسباب هدايت را تكوينا و تشريعا براى او فراهم مى ‏فرمايد از توفيق و تأييد، و تعبير به «مَنْ يَشاءُ» هر كه را بخواهد، براى اين است كه مشيّت حق تعلق به مورد غير قابل نمى ‏گيرد و اگر مورد قابل باشد، البته مورد تعلق مشيّت است.
«وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ فَلأَنْفُسِكُمْ» «ما» موصول شرطى ؛ يعنى هر چه انفاق كنيد از انفاقات خير ، از واجبات و مستحبات، نفع آن در دنيا و آخرت راجع به خود شماست، نه بر خداوند فايده بخش است؛ زيرا غنىّ بالذات است و نه بر پيغمبر و امام و ساير دعات إلى اللّه‏ ؛ زيرا اجر آن‏ها بر خداوند است، دائر مدار اين نيست كه شما بپذيريد يا نه و نه بر ساير مردم ؛ زيرا هر كس اجر عمل خود را مى ‏برد.
«وَ ما تُنْفِقُونَ إِلاَّ ابْتِغاءَ وَجْهِ اللّه‏ِ» «ما» نافيه است، لذا جزم نمى ‏دهد يا در مقام نهى است، مثل «فَلا رَفَثَ وَ لا فُسُوقَ وَ لا جِدالَ فِى الْحَجِّ»[4]، و گفتند نفى در مقام نهى آكد در حرمت است، كأ نّه مى ‏فرمايد نبايد تحقق پذيرد، پس دلالت مى ‏كند كه انفاق بدون قصد قربت حرام است، يا در مقام نفى است، يعنى سزاوار نيست؛ پس بدون قربت مثوبت و اجر ندارد، ولو حرام نباشد. «وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ يُوَفَّ إِلَيْكُمْ» «ما» جازمه شرطيّه است، جزاء «يُوَفَّ إِلَيْكُمْ»است. و «ايفاء» به معنى تمام اداء است، ايفاى ديْن، يعنى كليّه ديْن ادا شد، پس اين انفاقِ خير به منزله قرض است كه به خدا داده‏ اى ؛ «مَنْ ذَا الَّذِى يُقْرِضُ اللّه‏َ قَرْضاً حَسَناً...» الآية[5]، و البته خداوند قرض و ديْن خود را ادا مى ‏فرمايد و كاملاً با نفع زيادى اضعافِ مضاعف رد مى ‏كند به صاحبش. «وَ أَنْتُمْ لا تُظْلَمُونَ»؛ ظلم در حق شما نشده، چنانچه بعض جهّال توهّم كرده‏ اند كه تشريع عبادات ماليّه از واجبات، مثل خمس و زكات و مستحبّات، مثل صدقات مندوبه ظلم است كه يكى زحمت بكشد و مالى گرد كند و به ديگران بدهد، لكن اين اشتباه است؛ اولاً، مال را خداوند داده و دستور تصرفاتش را معيّن كرده، نمى ‏شود تجاوز كرد.
و ثانياً، مجّانى نيست، معامله و تجارتى است با خدا كه موجب نفع بسيار است و ممكن است كلمه «مِنْ خَيْرٍ» در هر دو موضع متعلق به انفاق مستفاد از «تُنْفِقُوا»نباشد، چنانچه گفتيم كه مراد از انفاقات واجبه و مستحبه باشد، بلكه متعلق به كلمه «ما» باشد، يعنى چيزى را كه انفاق مى ‏كنيد خير باشد، كه عبارت از مال حلال باشد و انفاق از مال حرام فايده و نتيجه ندارد، بلكه موجب عذاب و سخط الهى است چنانچه قبلاً ذكر شد، و اطلاق خير بر مال حلال در قرآن داريم «كُتِبَ عَلَيْكُمْ إِذا حَضَرَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ إِنْ تَرَكَ خَيْراً الْوَصِيَّةُ لِلْوالِدَيْنِ وَ الْأَقْرَبِينَ...» الآية[6].
------------------------------------------------------
[1] .  هدايت آنان بر عهده تو نيست، بلكه خدا هر كه را بخواهد هدايت مى ‏كنند، و هر مالى كه انفاق كنيد، به سود خود شماست، و[لى] جز براى طلب خشنودى خدا انفاق مكنيد، و هر مالى را كه انفاق كنيد [پاداش آن] به طور كامل به شما داده خواهد شد و ستمى بر شما نخواهد رفت.
[2] .  آنچه كه امكان و وقوع آن از نظر عقل محال و غير ممكن است.
[3] .  نيست بر تو مگر اينكه ابلاغ كنى به آن‏ها. سوره شورى: آيه 48.
[4] .  فرد بايد در موقع حج از جماع و فسق و جدال بپرهيزد. سوره بقره: آيه 197.
[5] .  كيست آن كه به خداوند قرض نيكو دهد؟ همان: آيه 245.
[6] .  بر شما مكتوب شد كه هر گاه يكى از شما را مرگ نزديك شد، اگر مالى گذارده، وصيت كند نسبت به پدر و مادر و خويشان خود. همان: آيه 180.

نوشتن دیدگاه