260   «وَإِذْ قالَ إِبْراهِيمُ رَبِّ أَرِنِى كَيْفَ تُحْىِ الْمَوْتى قالَ أَ وَ لَمْ تُؤمِنْ قالَ بَلى وَلكِنْ لِيَطْمَئِنَّ قَلْبِى قالَ فَخُذْ أَرْبَعَةً مِنَ الطَّيْرِ فَصُرْهُنَّ إِلَيْكَ ثُمَّ اجْعَلْ عَلى كُلِّ جَبَلٍ مِنْهُنَّ جُزْءاً ثُمَّ ادْعُهُنَّ يَأْتِينَكَ سَعْياً وَاعْلَمْ أَنَّ اللّه‏َ عَزِيزٌ حَكِيمٌ»
ترجمه[1]:
تفسير:
«وَ إِذْ قالَ إِبْراهِيمُ» «واو» عاطفه ظاهرا عطف بر جمله مذكوره در كيفيت محاجّه نمرود با ابراهيم «إِذْ قالَ إِبْراهِيمُ رَبِّىَ الَّذِى يُحْيِى وَ يُمِيتُ...»[2] الآيه و همين يكى از شواهد است كه در آيه قبل ذكر شد در جمله «أَوْ كَالَّذِى مَرَّ عَلى قَرْيَةٍ» كه اين آيه بعد از آيه «وَ إِذْ قالَ إِبْراهِيمُ» بوده و آن بعد از محاجّه با نمرود بوده وسط اين دو آيه تدوين شده و اين دو آيه كمال ارتباط را با هم دارند.
«رَبِّ أَرِنِى كَيْفَ تُحْىِ الْمَوْتى» ، سؤل از اصل احياى موتى نبوده، بلكه از كيفيت آن بوده ، براى اينكه با امثال نمرود در كيفيت احياى موتى استدلال كند، چون كيفيت اماته احيا را تماما ديده بودند، ولى كيفيت احياى موتى را تا زمان ابراهيم احدى مشاهده نكرده و اوّلين احياى موتى همين قضيه ابراهيم است، اگر چه بعد از ابراهيم بسيار واقع شده، چنانچه در آيات سابقه ذكر شد.
[در بيان حجيت خبر مفيد اطمينان]
و در بعض اخبار است كه ابراهيم مى‏ خواست مقام خلّت و استجابت دعا را درك كند[3] و ممكن است اين جهت از بواطن قرآنى باشد ، و الاّ ظاهر همان است كه ذكر شد.
و اينكه خداوند خطاب به او فرمود: «قالَ أَوَ لَمْ تُؤمِنْ» استفهام تقريرى است كه حضرت ابراهيم در جواب بگويد: «قالَ بَلى» كه كسى توهّم نكند كه سؤلِ ابراهيم العياذ باللّه‏ از جهت شكّ در معاد بوده ؛ زيرا ادنى [= پايين ‏ترين] افراد مسلمين بلكه تمام ملّيين معتقد به معاد هستند، چه رسد پيغمبر اولو العزم، آن هم مثل ابراهيم كه بعد از پيغمبراكرم صلى ‏الله ‏عليه‏ و‏ آله افضل از جميع انبياست.
«وَلكِنْ لِيَطْمَئِنَّ قَلْبِى» «اطمينان قلب» در محاجّه با كفار در بيان كيفيت احيا بوده ، نه در ايمان به معاد و شايد در محاجّه با نمرود كه نمرود گفت: «أَنَا أُحْيِى وَ أُمِيتُ»[4]، حضرت ابراهيم عليه‏ السلام در جواب او سكوت فرمود و دليل ديگر اقامه كرد كه «فَإِنَّ اللّه‏َ يَأْتِى بِالشَّمْسِ مِنَ الْمَشْرِقِ»[5] براى اين بود، با اينكه مى‏ توانست بفرمايد: اين عملِ تو نه اماته حىّ و نه احياى ميت است، مى‏ خواست از خداوند كيفيت احيا را سؤال كند و مشاهده كند كه براى نمرود به حس و وجدان ثابت كند نه به دليل و برهان، چون دليل و برهان براى شخص مكابر [= مستكبر ؛ ستيزه جو ] كه بگويد از كجا مى ‏گويى خدا مرده را زنده مى ‏كند چندان تأثير ندارد، لكن پاى حس و وجدان كه در ميان آمد ديگر جاى سخن نمى ‏ماند.
و كلمه «اطمينان» از امن است و طاء منقول از تاء است و به معنى سكون نفس است[6] و اين معنى از روى قوّت قلب و شجاعت حاصل مى ‏شود، چه بسا اشخاص ولو به علم قطعى مطلب را مى‏ دانند، لكن قلبا مضطربند و در واردات[7] ، مثل ميدان جنگ و مواقع هولناكِ متوحّش [= وحشت ‏آور] ، ولى كسانى كه داراى قوّت قلب و شهامت و شجاعت هستند نه توحّشى [= وحشتى] و نه اضطرابى بر آن‏ها متوجه مى ‏شود و كمال ايستادگى را دارند؛ اين معناى اطمينان قلب است.
و در اصطلاح علما اطمينان را مرتبه اعلاى ظنّ مى ‏گويند كه گاهى تعبير مى ‏كنند به ظنّ مُتَاخِم به علم[8]، گاهى تعبير مى ‏كنند به وثوق، گاهى به علم عرفى.
و بالجمله، آن مرتبه ‏اى كه عُقلا در امور زندگانى بر او ترتيب اثر مى‏ كنند و مشى آن‏ها بر طبق اوست، و در اصول فقه در باب حجّيت اخبار، ما اخبارى كه مفيد اين مرتبه باشد حجت مى‏ دانيم و خبر صحيح به اصطلاح متقدّمين اين نوع اخبار است، و امّا اگر مفيد اين مرتبه نباشد حجت نيست و اين غير از اصطلاح علاّمه و متأخرين است كه اخبار را از حيث سند و روايت تقسيم كرده‏ اند به خبر صحيح و موثّق و حسن و ضعيف، مسند، مرسل، مقطوع، مجهول و امثال اين‏ها.
«قالَ فَخُذْ أَرْبَعَةً مِنَ الطَّيْرِ» «اخذ» به معنى گرفتن است ؛ يعنى انتخاب كن از ميان طيور [= پرندگان] چهار نوع از طيور را كه از هر يك نوعى يك فرد انتخاب كن و در اخبار در اين چهار مرغ اختلاف است، در بعضى دارد طاووس و حمامه [= كبوتر] و ديك [= خروس] و هدهد و در بعضى هدهد و صُرَد [= گنجشك] و طاووس و غُراب [= كلاغ] و در بعضى طاووس و ديك و حمام و غراب و در بعضى نَسْر [= كركس] و طاووس و بط [= مرغابى] و ديك.
و بالجمله، نكته اينكه از انواع مختلفه اختيار فرمود بر اين است كه دلالتش بر مطلوب اقوى است، زيرا اگر يك نوع بود مى‏ توان توهّم كرد كه اجزاى بعضى داخل در اجزاى ديگرى شده باشد، لكن از انواع مختلف هر يك اجزاى خودش به هم پيوسته.
«فَصُرْهُنَّ إِلَيْكَ» به معنى كوبيدن و قطع و متلاشى كردن اجزا از يكديگر و كلمه «إلَيْكَ» ممكن است متعلّق به جمله «خذ» باشد؛ يعنى «خذ اليك أربعة من الطير فصرهن» و ممكن است به جمله «فَصُرْهُنَّ» باشد، اشاره به اينكه يك قطعه از آن‏ها را نگاه‏ دار، كه در خبر است كه رئوس آن‏ها، يعنى سرهاى آن‏ها را نگاه داشت.
«ثُمَّ اجْعَلْ عَلى كُلِّ جَبَلٍ مِنْهُنَّ جُزْءاً»، در اخبار دارد كه ده كوه بود اطراف ابراهيم عليه‏ السلام و اين‏ها را ده قسمت كرد و هر قسمتى را بر كوهى گذارد و به همين استدلال كردند بر اينكه اگر كسى وصيّت كرد به جزء مال خود، حمل مى‏ شود بر يك عشر، [در] ردّ بر عامه كه آن‏ها گفتند حمل مى‏ شود بر ربع به مناسبت چهار طير، و مباحثه حضرت صادق عليه ‏السلام با ابوحنيفه راجع به همين است كه طيور چهار بودند، لكن اجزاء ده جزء شدند كه بر هر كوهى يك جزء[9].
«ثُمَّ ادْعُهُنَّ»؛ سپس آن‏ها را بخوان، كه در اخبار دارد منقار هر يك را بگرفت و او را صدا زد كه بيا.
[در بيان اينكه جمادات و نباتات و حيوانات، صاحب شعور و ادراك هستند]
و اشكال به اينكه مخاطبه و امر به حيوان غير ذوى العقول درست نيست بسيار اشكال خنك و باردى است، زيرا:
اولاً، در قرآن خطاب به حيوانات و امر به آن‏ها از جانب خدا و انبيا بسيار است، مثل خطاب به نحل: «أَنِ اتَّخِذِى مِنَ الْجِبالِ بُيُوتاً وَ مِنَ الشَّجَرِ وَ مِمّا يَعْرِشُونَ * ثُمَّ كُلِى مِنْ كُلِّ الثَّمَراتِ فَاسْلُكِى سُبُلَ رَبِّكِ»[10]، و مثل خطاب حضرت سليمان به هدهد: «اذْهَبْ بِكِتابِى هذا فَأَلْقِهْ إِلَيْهِمْ»[11]، بلكه خطاب به جمادات، مثل «يا أَرْضُ ابْلَعِى ماءَكِ وَ يا سَماءُ أَقْلِعِى»[12]، و در اخبار هم مخاطبات پيغمبر  صلى ‏الله‏ عليه ‏و ‏آله و ائمّه عليهم‏ السلام با حيوانات بسيار است[13]. و ثانيا، گذشت كه تمام موجودات تا اندازه ‏اى عقل و شعور و ادراك دارند و ذكر و عبادت و سجده و معرفت به خدا و نبى و امام دارند و ادله در اين باب بسيار داريم.
«يَأْتِينَكَ سَعْياً» كه ذرّات هر يك از اين طيور از اجزاى دهگانه كه بر سر كوه‏ ها بود حركت نموده و هر يك به جاى خود قرار گرفت و به هم پيوستند و به صورت اوليّه درآمدند و زنده شدند و پرواز كردند. «وَ اعْلَم» به علم اليقين و عين اليقين و حق اليقين «أَنَّ اللّه‏َ عَزِيزٌ» عاجز نيست و بر هر چيزى تواناست. «حَكِيمٌ» تمام حكم و مصالح اشياء را مى ‏داند و قدرت و علم او به همه چيز تعلّق گرفته و غير متناهى است، و اين دو صفت شريف از صفات ذات است.
---------------------------------------------------------
[1] .  و [ياد كن] آنگاه كه ابراهيم گفت: «پروردگارا؛ به من نشان ده چگونه مردگان را زنده مى ‏كنى؟» فرمود: «مگر ايمان نياورده ‏اى؟» گفت: « چرا، ولى تا دلم آرامش يابد». فرمود:«پس، چهار پرنده برگير؛ و آن‏ها را پيش خود، ريز ريز گردان؛ سپس بر هر كوهى پاره ‏اى از آن‏ها را قرار ده؛ آنگاه آن‏ها را فراخوان، شتابان به سوى تو مى ‏آيند، و بدان كه خداوند توانا و حكيم است.
[2] .  سوره بقره: آيه 258.
[3] .  مجمع البيان: ج2، ص644.
[4] .  سوره بقره: آيه 258.
[5] .  همان.
[6] .  اطمينان از ماده « امن » نيست بلكه از اطمأنّ يا طأمن است . به هر حال در اشتقاق آن اختلاف است كه در ذيل بدان اشاره مى ‏شود :
1 ـ اصل در اطمأنّ ، الف است مثل احمارّ و اسوادّ ، ولى الف را به همزه تبديل كردند تا دو ساكن پيش نيايد ؛ يعنى اطمَانّ نباشد كه الف و نون اول ساكن هستند و اين مورد بر طبق قياس انجام نشده است.
2 ـ اصل طَأمن بر وزن فَأعل است كه نون بعد از ميم واقع شده است . اين قول سيبويه است . تسهيل همزه نيز جايز است ؛ يعنى خوانده شود : طامَنَ . ر . ك : حسن مصطفوى ، التحقيق في كلمات القرآن الكريم ، ج7 ، ماده « طمن » .
به هر حال اينكه مرحوم طيّب گفته است از ماده « أمن » است و طاء منقول از تاء است ، قابل تأمل و بررسى است.
[7] .  امورى كه شخص وارد و داخل آن مى ‏شود .
[8] .  گمانى كه به يقين بپيوندد .
[9] .  تفسير عياشى: ج1، ص165، ح477 و بحار الأنوار: ج100، ص214، ح21.
[10] .  براى خود منازل و خانه‏ هايى اتخاذ كن از كوه‏ ها و از درخت‏ها و از آنچه بنا مى‏كنند از جدار و سقف‏ها. پس از آن بخور از جميع ميوه ‏ها، پس سلوك كن راه‏ هاى پروردگار خود را. سوره نحل: آيات 68 ـ 69.
[11] .  اين نوشته مرا ببر، پس بينداز به سوى آن‏ها. سوره نمل: آيه 28.
[12] .  اى زمين! آب خود را بلع كن و فرو دِه، و اى آسمان! قطع كن. سوره هود: آيه 44.
[13] .  براى نمونه ر. ك: مدينة المعاجز.

نوشتن دیدگاه