آیه 97 : ( قُلْ مَنْ كانَ عَدُوًّا لِجِبْرِيلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلى قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللهِ مُصَدِّقاً لِما بَيْنَ يَدَيْهِ وَهُدىً وَبُشْرى لِلْمُؤْمِنِينَ )
ترجمه:
97 . بگو هر كس دشمن جبرئيل باشد، پس همانا اوْ بر دلِ تو به اذن خداوندْ قرآن را نازل كرده در حالى كه آن قرآنْ تصديق كننده استْ كتبى را كه پيش از او بودند و هدايت و بشارت براى مؤمنين است.
1. (مَنْ كانَ عَدُوًّا لِجِبْرِيلَ) :
سياق آيه اشعار دارد بر اينكه اظهار عداوتى از يهود نسبت به جبرئيل شده كه آيه در مقام جواب برآمده است و در كتب تفاسير مانند مجمع البيان و غيره، خبر مفصلى از ابن عباس در شأن نزول اين آيه روايت كرده اند و در البرهان خبرى از حضرت سيد الشهدا(عليه السلام) نقل كرده و فخر رازى نيز خبرى از عمر و البرهان باز خبرى از سلمان فارسى روايت كرده، ولى چون هيچ كدام از آن ها سند متصل ندارند و مدرك نمى شود، لذا از نقل آن ها خوددارى مى كنيم و فقط به نقل قسمتى از خبر كه سياق آيه مشعر به مضمون آن است اكتفا مى نماييم:
«فقال له ابن صُورياً: خصلة واحدة إن قلتها آمنت بك و اتّبعتُكَ، أيّ مَلَك يأتيك بما يُنزل الله عليك؟ قال(صلى الله عليه و آله) : جبرئيل. قال: ذاك عدوّنا ينزل بالقتال و الشدّة و الحرب، و ميكائيل ينزل باليسر و الرخاء، فلو كان ميكائيل هو الذي يأتيك لآمنّا بك»(1).
و ممكن است عداوت يهود نسبت به جبرئيل از همان عداوتشان نسبت به پيغمبر اسلام(صلى الله عليه و آله) و قرآن باشد، براى اينكه جبرئيل به واسطه نزول قرآن بر پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) فضايح [= زشتى هاى] آنان را ظاهر نمود و خداوند در مقام جواب به آنان مى فرمايد: (فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلى قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللهِ) يعنى براى جبرئيل شأنى جز امتثال امر خدا نيست، چنانچه ميكائيل و ساير ملائكه نيز شأنى جز امتثال اوامر حق ندارند (لا يَعْصُونَ اللهَ ما أَمَرَهُمْ وَيَفْعَلُونَ ما يُؤْمَرُونَ)(2) و همچنان انبيا و رسل نيز شأن و وظيفه اى جز تبليغ و ارشاد مردم ندارند; بنابراين عداوت با انبيا و ملائكه و كتب الهى عداوت با خداست و دشمن خدا كافر است.
و «جبريل» به الفاظ مختلفه نقل شده، ولى در قرآن به اين لفظ آمده و در اخبار به لفظ جبرئيل به زيادت همزه و گاهى جبرائيل به زيادت الف و همزه آمده است و لغتى است عبرانى يا سريانى، و بعضى گفتند به معنى عبدالله است، چون «جبر» به معناى عبد و «ايل» به معناى الله مى باشد و بعضى گفتند به معناى صفوة الله است.
2. (فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلى قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللهِ) :
ضمير در «إنّه» راجع به جبرئيل و در (نَزَّلَهُ) راجع به قرآن است و بعضى مرجع ضمير «إنّه» را خدا و مرجع ضمير (نَزّلَهُ) را جبرئيل دانسته اند و اين خلاف ظاهر است; زيرا اگر چنين بودْ اولاً، مناسب اين بود كه بفرمايد: «باذنه»، و ثانياً، صفاتى كه بعد ذكر مى كند از مصدّق بودن و هدايت و بشارت بودن مناسب با قرآن است نه جبرئيل. و مراد از «قلب»، قلب صنوبرى نيست، بلكه مراد مقام عقلانى و روحانى است كه مرتبه اعلاى عقل است و از آن به عقلِ مستفاد تعبير مى شود و به مبادى عاليهْ، كه مقام جبرئيل و ملائكه مقربين است، متصل مى گردد و اين منافات ندارد با اينكه جبرئيل بعضى اوقات به صورت جسمانى بر شخص رسول اكرم(صلى الله عليه و آله)نازل شود و همچنين با افضليت پيغمبر(صلى الله عليه و آله) بر جبرئيل و ساير ملائكه مقربين منافات ندارد; زيرا واسطه وحىْ لازم نيست كه افضل از موحى اليه ـ آن كه وحى به او مى شود ـ باشد، و چون مراتب نزول قرآن را در مقدمه متذكر شده ايم در اينجا احتياج به تكرار و توجيهات مفسرين نيست(3).
3. (مُصَدِّقاً لِما بَيْنَ يَدَيْهِ) :
( مُصَدِّقاً ) حال است براى ضمير منصوب (نَزَّلَهُ)كه راجع به قرآن مى باشد و صفت قرآن را بيان مى كند كه تصديق كننده است كتاب هاى آسمانى را كه پيش از آن بوده، چنانچه بيان آن را قبلاً متذكر شديم(4) و اين جمله خود دليل بر لزوم محبت جبرئيل و قرآن و پيغمبر(صلى الله عليه و آله)بر اهل كتاب است; زيرا اگر قرآن به وسيله جبرئيل بر پيغمبر اكرم(صلى الله عليه و آله) نازل نشده بود، هيچ دليلى بر نبوت انبياى سلف و كتاب هاى آن ها نداشتيم و معامله [= برخورد ] اسلام با يهود و نصارا كه آنان را اهل كتاب مى داند و با ساير كفار و مشركين فرق مى گذارد با اينكه عناد آن ها با اسلام از همه بيشتر است از بركت پيغمبر(صلى الله عليه و آله) و جبرئيل و قرآن است.
4. (هُدىً وَبُشْرى لِلْمُؤْمِنِينَ) :
اين دو كلمه (هُدىً) و (بُشْرى) نيز صفت قرآن را بيان مى كند و دليل ديگرى است بر لزوم محبت; زيرا محبت كسانى كه وسيله هدايتِ بشر به راه رستگارى و سعادت و مبشّر او به فيوضات و نعم الهى در آخرت مى باشند، بر هر بشرى لازم است و چون قرآنْ هادى و مبشّر اهلِ ايمان است، لذا محبت آن و واسطه نزول آنْ لازم مى باشد.
______________________________________________
[1] .  ابن صوريا به پيامبر(صلى الله عليه وآله) گفت: يك صفت و ويژگى است كه اگر آن را بگويى، به تو ايمان آورده و از تو پيروى مى كنم. كدام فرشته همراه آنچه خدا بر تو نازل مى كند، نزد تو مى آيد؟ پيامبر فرمود: جبرئيل. ابن صوريا گفت: او دشمن ماست. با جنگ وسختى ودرگيرى فرود مى آيد، ولى ميكائيل با راحتى و آسايش نازل مى شود; اگر همان كسى كه نزد تو مى آيد ميكائيل است، ما به تو ايمان مى آوريم. مجمع البيان: ج1، ص325; تفسير الامام العسكرى(عليه السلام): ص453، ضمن ح 297 و تفسير البرهان: ج1، ص292، ح1.
عبدالله بن صوريا: وى يكى از علما و بزرگان قوم يهود در زمان پيامبر اكرم در مدينه بوده است كه مناظرات و سؤال و جواب هايى درباره مسائل مختلف اعتقادى با پيامبر داشته است. در مسلمان شدن وى اختلاف اقوال وجود دارد.
[2] .  مخالفت نمى كنند فرمان الهى را و آنچه به آن ها امر مى شود به جا مى آورند. سوره تحريم: آيه 6.
[3] .  ر. ك: همين تفسير، ج 1 ، گفتار نهم، ص 165 ـ 170.
[4] .  ر.ك: همين جلد، ذيل تفسير آيات 41 و91.

نوشتن دیدگاه