آیه 45 : (وَاسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلوةِ وَإِنَّها لَكَبِيرَةٌ إِلاّ عَلَى الْخاشِعِينَ)
ترجمه:
45 . و طلب يارى كنيد به صبر و نماز و همانا اين صبر و نماز سنگين است، مگر بر كسانى كه خاشع باشند.
صبر و اقسام آن
«صبر» به معنى حبس نفس است بر چيزى كه كاره باشد، يا از چيزى كه مايل باشد.
و براى آن اقسامى است كه هر كدام به اسم خاص گفته مى شود; مثلاً صبر از شهوات نفسانى «عفت» است، صبر بر كظمِ غيظ «حلم» است، صبر از فضول [=زيادىِ] عيش «زهد» است، صبر بر حفظ اسرار «كتمان سرّ» است، صبر بر انجام تكاليف شرعى «طاعت» است، صبر در ميدان جنگ «شجاعت» است و غير اين ها از موارد ديگر.
فضيلت صبر
آيات و اخبار در فضيلت صبر بسيار است، مانند آيه شريفه (إِنَّما يُوَفَّى الصّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَيْرِ حِساب)(1).
و آيه شريفه (وَلَنَجْزِيَنَّ الَّذِينَ صَبَرُوا أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ ما كانُوا يَعْمَلُونَ)(2).
و آيه شريفه (إِنَّ اللهَ مَعَ الصّابِرِينَ)(3).
و آيه شريفه (وَبَشِّرِ الصّابِرِينَ الَّذِينَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ قالُوا إِنّا للهِ وَإِنّا إِلَيْهِ راجِعُونَ أُولئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَواتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَرَحْمَةٌ)(4) و غير اين ها از آيات ديگر.
و از پيغمبر اكرم (صلى الله عليه و آله)روايت شده كه فرمود:
«الصبر نصف الإيمان»(5)
و نيز فرمود:
«الصبر كنز من كنوز الجنّة»(6)
و نيز فرمود:
«الصبر من الإيمان بمنزلة الرأس من الجسد»(7)
و از امير المؤمنين (عليه السلام) روايت شده كه فرمود:
«بُنيَ الإيمان على أربعِ دعائم: اليقين، و الصبر، و الجهاد، و العدل...» إلى آخر الحديث(8).
و از رسول خدا (صلى الله عليه وآله) روايت شده كه فرمود:
«الصبر ثلاثة: صبر عند المصيبة، و صبر على الطاعة، و صبر عن المعصية...» الحديث(9). و غير اين ها از اخبار ديگر.
و صبر در اين آيه و همچنين آيه شريفه (يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَ...)(10) در كافى و غير آن به صوم [= روزه] تفسير شده(11). و چنانچه مكرر تذكر داده ايم، تفسيرهايى كه در لسان اخبار است از باب بيان مصداق مى باشد و منافات با عموم و اطلاق آيات ندارد.
و وجه استعانت به صبر اين است كه در هر كارى اگر انسان با استقامت و پشت كار وارد شود و از حوادث و پيش آمدها از ميدان در نرود و عوايق و موانع را يكى پس از ديگرى پشت سر اندازد، البته موفق مى شود; از اين جهت گفته اند:
«الصبر مفتاح الفرج».(12)
و فوايد نماز در ذيل آيه شريفه (وَيُقِيمُونَ الصَّلوةَ) بيان شد(13) و فوايد روزه نيز در ذيل تفسير آيه شريفه (كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيامُ) بيان خواهد شد(14)، إن شاء الله تعالى.
و اختلاف مفسرين در اينكه خطاب در آيه شريفه به بنى اسرائيل است يا مؤمنين يا اينكه خطاب عام است، بى مورد است; و چنانچه گفته ايم خطابات قرآن شامل جميع مكلفين، اعم از مشافهين [= حاضرين] و موجودين و غير موجودين زمان خطاب است. بلى، ممكن است شأن نزول در مورد بنى اسرائيل باشد، چنانچه از سياق آيات معلوم مى شود، ولى اين معنى به عموم و اطلاق آيه ضرر نمى زند.
(وَإِنَّها لَكَبِيرَةٌ إِلاّ عَلَى الْخاشِعِينَ)
در مرجع ضمير (إنّها) بعضى گفتند «صلات» است، براى اينكه نزديك تر است، و بعضى گفتند «استقامت» است كه از (استعينوا) استفاده مى شود.
ولى ظاهر اين است كه مرجع ضمير، «صبر» و «صلات» است و اين گونه ضمير مفرد به جاى تثنيه در قرآن بسيار است، مانند (وَالَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلا يُنْفِقُونَها فِي سَبِيلِ اللهِ...)(15) و مانند (وَإِذا رَأَوْا تِجارَةً أَوْ لَهْواً انْفَضُّوا إِلَيْها...)(16) و مثل (وَاللهُ وَرَسُولُهُ أَحَقُّ أَنْ يُرْضُوهُ...)(17).
در بيان سنگين بودن صبر و نماز بر غيرخاشعين
و «كبيرة» به معنى «ثقيل» و «سنگين» است، و «صبر» به هر معنايى كه حمل شود و همچنين «نماز» براى بسيارى از مردم سنگين است و لذا ديده مى شود با اينكه تحمل مشاق زيادى را در امر دنيا مى نمايد، خواندن دو ركعت نماز براى آن مثل «كوه» است و همچنين روزه و ساير وظايف دينى، و تنها براى خاشعين و كسانى كه از خدا و روز جزا خوف و ترس و به عظمت پروردگار معرفت دارند، سهل و آسان است.و «خشوع» با «خضوع» قريب المعنى است كه توجه به خدا داشته باشد و از ما سواى او صرف نظر كند. و خضوع راجع به اعضا و جوارح است كه اشتغال به غيرِ انجامِ مرادِ حق تعالى نداشته باشد.
__________________________________________
[1] . جز اين نيست كه خداوند ايفا مى فرمايد صبركنندگان را اجر آن ها را بدون حساب. سوره زمر : آيه 10.
[2] . و هر آينه جزا مى دهيم مزد آن ها را به بهترين اجرها كه بودند عمل مى كردند. سوره نحل: آيه 96.
[3] . محققاً خداوند با صبركنندگان است.سوره انفال: آيه 46.
[4] . و صبركنندگان را مژده بده، كسانى كه هر گاه مصيبتى به آنان مى رسد مى گويند همانا ما براى خدا و مملوك خدا هستيم و به سوى او بازگشت مى كنيم، اينان صلوات پروردگار ورحمت او بر ايشان خواهد بود. سوره بقره: آيه 155 ـ 157.
[5] . صبر، نيمى از ايمان است. مسكن الفؤاد: ص 47; بحار الأنوار: ج 79، ص 137، ح 22 و جامع السعادات: ج 2، ص 372.
[6] . صبر، گنجى از گنج هاى بهشتى است . بحار الأنوار : ج79 ، ص137 ، ح22 و جامع السعادات : ج2، ص373.
[7] . جايگاه صبر نسبت به ايمان همانند جايگاه سر نسبت به بدن است. كافى: ج2، ص 87، ح2 و بحارالأنوار: ج68، ص 81، ح 17.
[8] . ايمان بر چهار ركن و پايه بنا شده است; يقين، صبر، جهاد و عدالت (عدل). كافى: ج 2 ، ص 50، ح 1; مسكن الفؤاد: ص48 و بحارالأنوار: ج79، ص137، ضمن ح 22.
[9] . صبر بر سه دسته است: صبر در هنگام بلا و صبر بر عبادت خدا و صبر در هنگام گناه. كافى: ج 2، ص91، ح 15 و بحارالأنوار: ج79، ص 136، ذيل ح 21 به نقل از كنز كراجكى.
[10] . اى كسانى كه ايمان آورديد كمك بخواهيد به صبر ونماز،... سوره بقره: آيه 153.
[11] . كافى: ج4، ص 63، ح7 و بحار الأنوار: ج 66 ، ص 342.
[12] . صبر، كليد هر فرج و گشايشى است. كشف الخفاء: ج 2، ص 21، ح 1590 و بحارالأنوار: ج 68، ص 75.
[13] . ر. ك: همين تفسير: ج1، ص297 به بعد.
[14] . ر.ك: همين تفسير، ج3، ذيل تفسير آيه 183.
[15] . و كسانى كه ذخيره مى كنند طلا و نقره را و انفاق در راه خدا نمى كنند. سوره توبه: آيه 34.
[16] . و زمانى كه ديدند تجارت يا لهو را، پراكنده شدند روى به آن تجارت يا لهو. سوره جمعه: آيه 11.
[17] . و حال آنكه خدا و رسول سزاوارتر هستند از اينكه راضى كنند . . . سوره توبه: آيه 62.
