آیه 38 : ( قُلْنَا اهْبِطُوا مِنْها جَمِيعاً فَإِمّا يَأْتِيَنَّكُمْ مِنِّي هُدىً فَمَنْ تَبِعَ هُداىَ فَلا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلا هُمْ يَحْزَنُونَ )
ترجمه:
38 . و گفتيم كه همگى از بهشت فرود آييد، پس هر گاه از جانب من براى شما هدايتى آمد، كسانى كه از هدايت من پيروى كنند ترس و بيمى بر آنان نيست و حزن و اندوهى ندارند.
جمله اول : در كلمه (اهبِطُوا) :
در صفحات قبل بيان كرديم(1) كه خطاب به آدم و حوا و ذريّه آن هاست، و در وجه تكرار آن بعضى گفتند: مراد از «هبوط اول» از بهشت به آسمان اول و از «هبوط ثانى» از آسمان اول به زمين است، و اين قول علاوه بر اينكه بدون دليل است خلاف ظاهر هر دو آيه مى باشد، براى اينكه در آيه اولى جمله (وَلَكُمْ فِي الأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَمَتاعٌ إِلى حِين) ظاهر در هبوط به زمين است و در آيه دوم كلمه (مِنْها) ظاهر در هبوط از بهشت است.
و بعضى گفتند: مراد از هر دو خطاب يك خطاب است و تكرارش به جهت اختلاف دو حالت است، در خطاب اول، حالت عداوت بعضى با بعضى ديگر، يعنى لازمه طبيعت بشر عداوت با يكديگر بوده و در خطاب دوم، حالت تكليف و تعديل طبيعت است.
و آنچه اولى به نظر مى رسد اين است كه خطاب اول در مورد عقوبت بر مخالفت آدم و حوا بوده كه به واسطه مخالفت بايد از بهشت به زمين نزول كنيد و به جان يكديگر بيفتيد تا بميريد، و خطاب دوم پس از توبه و مغفرت بوده و خطاب لطف و رأفت است كه اكنون كه به زمين نازل شديد، من اسباب هدايت را براى شما آماده مى كنم و چنانچه هدايت شديد، بيمى از عذاب من نداشته و حزن و اندوهى به خود راه ندهيد; و الله العالم.
جمله ثانيه : در (يَأْتِيَنَّكُمْ مِنِّي هُدىً) :
اقسام هدايت تشريعى وتكوينى
(هُدىً) در آيه شريفه شامل جميع هدايت هاى تشريعى الهى از دلالت هاى عقلى و ارسال رسل و انزال كتب و تشريع شرايع و جعل تكاليف و غيرها مى شود و اختصاص دادن آن به دلالت هاى عقلى، يا ارسال رسل وجهى ندارد; زيرا بنابر قول دوم، مورد آيه، يعنى آدمْ از تحت آيه خارج مى شود; چون رسولى براى او نيامده بود و افاضه عقل نيز قبلاً به او شده بود; به دليل (وَعَلَّمَ آدَمَ الاَْسْماءَ كُلَّها)(2).
بنابراين هداى الهى در مرتبه اولْ ارشاد عقل و سپس فرستادن پيغمبران و نازل نمودن كتاب هاى آسمانى و جعل و بيان احكام و تكاليف و وظايف انسانى و راهنمايى به مكارم اخلاق و نحو اين هاست كه هر كدام از اين ها به موقع خود و به مقدار لازم از جانب خدا براى هدايت بشر آمده است.
جمله سوم : در (فَمَنْ تَبِعَ هُداىَ):
فاء(فَمَن) فاى تفريع(3) است و جمله تفريع بر جمله قبل است، يعنى مجرد آمدن هدايت الهى موجب رستگارى و امن از خوف و حزن نيست، بلكه شرط رستگارى، متابعت هدايت الهى است و از اين جمله استفاده مى شود كه وصول به سعادت ابدى و نيل به فيوضات الهى مستلزم دو دستگاه فعّاله است: يكى از طرف مولا كه بايد تمام اسباب هدايت را در دسترس بندگان قرار دهد، چه اسباب تكوينى از افاضه عقل و شعور و ايجاد قدرت و اراده و اعطاى قواى باطنى و ظاهرى و وسايل و لوازم ديگر، و چه اسباب تشريعى از ارسال رسل و انزال كتب و جعل تكاليف و بيان احكام و غير اين ها.
و ديگر از طرف عبدْ كه بايد پيروى از هدايت الهى كند و در تحصيل علم و معرفت و تكميل اخلاق و اتيان به واجبات(4) و ترك محرّمات كوشش نمايدْ تا به سعادت نايل شود و اگر بنده از اسباب و وسايل هدايت محروم شد در حد خود معذور است، چنانچه در شرايط عامّه و خاصّه تكليف بيان شده و همچنين اگر هدايت الهى به او رسيد و متابعت نكرد از سعادت و فيوضات الهى محروم و به عذاب او معذب خواهد بود.
جمله چهارم : در (فَلا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ):
«خوف» از امور باطنى و صفات نفسانى است و به واسطه ادراك مضرّات و مكاره [= سختى ها] و منافرات(5) در انسان پيدا مى شود، اعمّ از اينكه ادراك وهمى و ظنّى باشد، يا ادراك قطعى و يقينى; بنابراين، وجودِ واقعىِ چيزى منشأ خوف نيست، بلكه ادراك وجود آنْ مورث [=موجب] خوف مى شود، مثل اينكه وجود سمّ، يا حيوان درنده در صورتى كه انسان علم و اطلاعى از آن نداشته باشد در انسان حالت خوف ايجاد نمى كند، ولى اگر وجودش را ادراك كرد، ترس در دل او پيدا مى شود، اگر چه واقعاً هم وجود نداشته باشد.
بنابراين، خوف از عذاب و سخط و غضب الهى، فرع ايمان و اعتقاد است و كسى كه خوف نداشته، كاشف از ضعف اعتقاد اوست.
اقسام خوف ممدوح و مذموم
در علم اخلاق بيان شده كه خوف بر دو قسم است: خوف ممدوح و خوف مذموم، و خوف ممدوح بر سه قسم است:
اول: خوف از خدا كه بعد از معرفت به عظمت و كبريايى او حاصل مى شود و آيات و اخبار در مدح آن بسيار است، در قرآن كريم مى فرمايد: (وَأَمّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَنَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوى * فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِيَ الْمَأْوى)(6) و نيز مى فرمايد: (وَلِمَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ جَنَّتانِ)(7)، (فَلا تَخافُوهُمْ وَخافُونِ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ)(8)، (سَيَذَّكَّرُ مَنْ يَخْشى)(9) و غير اين ها از آيات ديگر.
و از رسول خدا(صلى الله عليه وآله)روايت شده كه فرمود:
«رأسُ الحكمةِ مخافةُ الله».(10)
و نيز از آن حضرت روايت شده كه فرمود:
«أتمُّكُم عقلاً أشدّكم للهِ خوفاً».(11)
و از حضرت سجاد(عليه السلام) روايت شده كه فرمود:
«عجباً لمن عرفك كيف لا يخافك».(12)
و از حضرت باقر(عليه السلام) روايت شده كه فرمود:
«مَن عرف الله خاف الله».(13)
و غير اين ها از اخبار ديگر.
دوم: خوف از معصيت و مضرّات آن.
سوم: خوف از سوء عاقبت، و اين دو قسمت را در الكلم الطيب مفصلاً بيان نموده ايم(14).
و اشكالى كه متوجه آيه شده به اينكه اگر مراد از نفى خوف در آيه شريفه خوف از امور دنيوى است كه اهل ايمان در دنيا بيشتر گرفتار ابتلائات هستند، و اگر مراد خوف دينى ممدوح است كه منافات با آيات و اخبار مذكوره دارد.
جواب اين است كه مراد مطلق خوف است; امّا در دنيا چون مؤمن و پيرو هدايت حق، معرفت داردْ بليّاتى كه از جانب حقّ است، موافق حكمت و مصلحت و موجب ارتقاى رتبه و درجه اوست، به قضاى الهى راضى و نسبت به اوامر او تسليم بوده و خوف و اضطرابى ندارد.
و امّا خوف از خدا براى اين است كه مبادا تقصير و كوتاهى در اطاعت اوامر او و وظيفه بندگى خود نموده باشد و همچنين خوف از معصيت و سوء عاقبت براى ارتكاب امورى است كه سبب اين خوف مى شود، و چون در آيه شريفه، عدم خوف را بر متابعت هدايت پروردگار مترتب نموده و خوف مؤمن كه در آيات و اخبار مدح شده، مترتب بر ترك متابعت و يا احتمال تقصير و كوتاهى در آن است، با يكديگر منافات و مخالفتى ندارد; به بيان ديگر خداوند مقرّر فرموده كسى كه متابعت هدايت او را بكند، از خوف و حزن مصون است و مؤمن مى ترسد كه مبادا كوتاهى در پيروى از هدايت حق كرده باشد و موجب سلب مصونيت او شود و واضح است كه بين اين دو معنى منافاتى نيست.
جمله پنجم : در (وَلا هُمْ يَحْزَنُونَ) :
اسباب حزن
«حزن» به واسطه فوت منافع و وارد شدن مكاره و مضارّ (= زيان ها) است و كسى كه پيروى هدايت پروردگار را بنمايد، منفعتى از او فوت نمى شود و ضررى نيز بر او وارد نمى گردد، و امّا منافع دنيوىْ آنچه به او نرسد در حقيقت صلاح او نبوده و اگر صلاحش بود به او مى رسيد و منافع اخروى نيز چيزى از او منع نخواهد شد، بلكه قبل از موت، بشارت سعادت به او داده مى شود و موت، اول راحت اوست و تمام مثوبات (= ثواب هاى) الهى در همه مراحل بعد از موت به او خواهد رسيد; بنابراين هيچ گونه حزنى براى او نيست.
________________________________________________
[1] . ر . ك : همين جلد، ضمن تفسير آيه 36.
[2] . وآموخت به آدم همه اسما را. سوره بقره: آيه 31.
[3] . يعنى جمله قبل را مشروط و وابسته به حاصل شدن جمله بعد مى كند.
[4] . به جا آوردن واجبات.
[5] . منافرات: چيزهايى كه طبع انسان از آن كراهت دارد.
[6] . و امّا كسى كه بترسد مقام پروردگار خود را و جلوگيرى كند نفس خود را از هواهاى نفسانى پس به درستى كه بهشت همان بهشت جايگاه اوست. سوره نازعات : آيه 40 ـ 41.
[7] . وهر كس را كه از مقام پروردگارش بترسد، دو باغ است. سوره الرحمن : آيه 46.
[8] . شما از آن ها خوف نداشته باشيد، بلكه بايد از خدا بترسيد در مخالفت امر او و تقاعد از جهاد، اگر حقيقتاً مؤمن هستيد.سوره آل عمران : آيه 175.
[9] . زود باشد كه متذكر شود كسى كه مى ترسد. سوره اعلى : آيه 10.
[10] . بالاترين و سرآمد حكمت ها، ترس از خداست. من لايحضره الفقيه: ج 4، ص 276، ح 5766 وجامع السعادات: ج 1، ص 179.
[11] . كسى كه بيشترين ترس را از خدا داشته باشد، عقلش كامل تر است. مجمع البيان: ج 10، ص 484; بحار الأنوار: ج 67، ص 233 و جامع السعادات، ج 1، 179.
[12] . تعجب است از كسى كه تو را مى شناسد، امّا چگونه از تو نمى ترسد! مستدرك الوسائل: ج 5، ص 149، ح 32 و جامع السعادات: ج 1، ص 180.
[13] . هر كس خدا را شناخت، از او ترسان شد. كافى: ج 2، ص 68، ح 4 وجامع السعادات: ج 1، ص 180.
[14] . ر. ك: الكلم الطيب: ص 778 ـ 780.
