آیه 26 : (إِنَّ اللهَ لا يَسْتَحْيِي أَنْ يَضْرِبَ مَثَلاً ما بَعُوضَةً فَما فَوْقَها فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا فَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَ أَمَّا الَّذِينَ كَفَرُوا فَيَقُولُونَ ماذا أَرادَ اللهُ بِهذا مَثَلاً يُضِلُّ بِهِ كَثِيراً وَ يَهْدِي بِهِ كَثِيراً وَ ما يُضِلُّ بِهِ إِلاَّ الْفاسِقِينَ)
ترجمه :
محققاً خدا حيا نمى كند(1) از اينكه هر مثلى بزند ، پشه باشد ، يا بالاتر از پشه ; ولى كسانى كه ايمان دارند مى دانند آن مَثَل درست است و از جانب پروردگارشان است ; و امّا كسانى كه كافرند مى گويند : خدا به اين مثل چه خواسته است؟ خداوند به مثل زدن بسيارى را گمراه و بسيارى را هدايت مى كند و گمراه نمى كند به مثل زدن ، مگر كسانى كه از فرمان حق بيرون رفته اند.
فضيلت حيا و استحيا
« استحيا » از حيا و شرم است و حيا از صفات حميده و اخلاق پسنديده است و اخبار در فضيلت آن بسيار است :
از حضرت صادق(عليه السلام) روايت شده كه فرمود :
« الحياء من الإيمان ، و الإيمان في الجنّة »(2) .
( حيا از ايمان و ايمان در بهشت است ) .
و نيز مى فرمايد :
« الحياء و العفاف و العيُّ ـ أعني عيَّ اللسان لا عيَّ القلب ـ من الإيمان »(3) .
( حيا و پاكدامنى و خوددارى از سخنى كه نمى داند ، از ايمان است ) .
و نيز فرمود :
« الحياء و الإيمان مقرونان في قرن ، فإذا ذهب أحدهما تبعه صاحبه »(4) .
( حيا و ايمان قرين يكديگرند ، اگر يكى از آن ها برود ديگرى هم دنبالش مى رود ) .
و نيز فرمود :
« لا إيمان لمن لا حياء له »(5) .
(براى كسى كه حيا ندارد ايمان نيست).
در معنى و اقسام حيا
و مراد از « حيا » شرمندگى از ارتكاب چيزى است كه شرعاً و عقلاً يا عرفاً مذموم و زشت باشد . و امّا از چيزى كه قبح و زشتى نداشته باشد ; مانند سؤال از امور دينى و بيان حق و نحو اين ها ، خجلت و حيا مورد ندارد و خجلت در چنين موارد حماقت است نه حيا ، چنانچه از پيغمبر اكرم(صلى الله عليه و آله) روايت شده كه فرمود :
« الحياء حياءان : حياء عقل ، و حياء حمق ، فحياء العقل هو العلم ، و حياء الحمق هو الجهل »(6) .
(حيا بر دو قسم است : حياى عقل و حياى حماقت ، حياى عقل حيايى است كه از روى دانش باشد و حياى حماقت حيايى است كه از روى جهل باشد) .
و حيا در مورد خداوند مانند ساير صفات انفعالى به معنى صدور آثار آن است ، زيرا تأثر براى خداوند محال است ، چون ذات مقدس او محل حوادث و عوارض و تأثرات واقع نمى شود .
نكته امثال قرآنى
و اينكه خداوند در اين آيه مى فرمايد خداوند حيا نمى كند از مثال زدن به پشه يا چيزهاى ديگر مانند عنكبوت و سگ و خر و نحو اين ها كه در آيات ديگر است ، چون آيه (كَمَثَلِ الْعَنْكَبُوتِ اتَّخَذَتْ بَيْتاً)(7) و آيه (كَمَثَلِ الْحِمارِ يَحْمِلُ أَسْفاراً)(8) و آيه (كَمَثَلِ الْكَلْبِ إِنْ تَحْمِلْ عَلَيْهِ يَلْهَثْ أَوْ تَتْرُكْهُ يَلْهَثْ)(9) و غير اين ها ، براى اين است كه اين امثال براى بيان حقايق است و استحيا از بيان حقايق جهل و حمق است ، چنانچه گذشت .
و فرق بين حيا و استحيا اين است كه حيا بر آن حالت نفسانى باطنى اطلاق مى شود و استحيا عبارت از آثار ظاهرى حياست كه در خارج ظاهر مى شود .
و كلمه (ما) در (مَثَلاً ما) را بعضى از مفسرين زايد و براى تأكيد گرفته اند ، ولى در مقام خود ثابت شده ، چنانچه در مقدمه تفسير آلاء الرحمن بيان نموده كه در قرآن كلمه اى زايده نيست ، حتى « كاف » در (لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ)(10) و« لا » در (لا أُقْسِمُ بِيَوْمِ الْقِيامَةِ)(11) .
بيان معنى ( ما )
و بعضى گفته اند : (ما) نكره به معنى شىء و (بَعُوضَهً) بيان و تفسير آن است ; يعنى خداوند حيا نمى كند از اينكه مَثَل بزند به چيزى كه آن چيز پشه باشد .
و فرّاء(12) گفته : (ما) ، يعنى « ما بين » ; يعنى خداوند امتناع نكند كه مَثَل زند از ما بينِ بعوضه در صغر تا آنچه بالاى آن باشد .
و بعضى آن را ابهاميّه دانسته اند ; مانند « لأمر ما جدع قصير أنفه »(13) يعنى هر مثلى كه باشد .
و حق اين است كه (ما) براى تأكيد « مَثَل » است ; يعنى خداوند حيا نمى كند از مَثَل زدن ، چه آن مَثَل پشه باشد ، يا بالاتر از آن باشد .
و در (فَمَا فَوْقَهَا)دو احتمال برده مى شود : يكى فوقيت در كوچكى و پستى ; يعنى كمتر از بعوضه ، و ديگر فوقيت در بزرگى و معناى دوم اقرب است ; زيرا (بَعُوضَةً)حد اقل مثال شمرده شده . و « بعوضه » به معنى صغار البقّ ، يعنى پشه هاى ريز است .
(فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا فَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ) اهل ايمان مى دانند كه خداوند حكيم على الاطلاق است و همه كارهاى او از روى حكمت است و ضرب امثال او مستند به غرض حكيمانه است كه عبارت از تفهيم حقايق و تقريب آن ها به ذهن افراد انسان و عبرت و تنبّه آنان است .
و در مَثَل بايد كمال مناسبت بين مَثَل و مُمَثّل وجود داشته باشد ، و در امثله كه در لسان دانشمندان و ادباست واقعيت مَثَل منظور نيست و مجرد فرض كافى است ; ولى امثله [= مثال هاى] قرآنى در خارج هم واقعيت دارد ، چنانچه در گفتار ششم و همچنين در ذيل آيه شريفه (مَثَلُهُمْ كَمَثَلِ الَّذِي اسْتَوْقَدَ ناراً) متذكر شديم(14) .
و چون امثال براى تفهّم و عبرت و تنبّه است و مؤمنين اين مقصود را درك مى كنند ، موجب هدايت آنان مى گردد ; ولى كفار كه نظر به كوچكى و پستى امثال [= مثل ها] مى كنند و مقصود را درك نمى نمايند ، حمل بر سفاهت نموده و مى گويند : غرض از ذكر اين امثال چيست؟ و اين سخن موجب مزيد كفر و ضلالت آنان مى گردد و از اين جهت مى فرمايد : (يُضِلُّ بِهِ كَثِيراً وَ يَهْدِي بِهِ كَثِيراً) ; يعنى ذكر امثال قرآن موجب هدايت مؤمنان و ضلالت كافران مى گردد ; و اينكه نسبت اضلال را به خود داده براى اين است كه كفار هنگام نزول اين امثال به قرآن استهزا مى كنند و اين وسيله زيادتى كفر و ضلالت آنان مى گردد .
و كلام در معنىِ هدايت و ضلالت در ذيل آيه شريفه (اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ)(15) و آيه شريفه (هُدىً لِلْمُتَّقِينَ)(16) گذشت .
و حاصل مفاد آيه در مقام دفع دخل و ايرادى است كه منافقين و مشركين و اهل كتاب از يهود و نصارا نمودند ، كه قرآن داراى فصاحت و بلاغت نيست تا چه رسد معجزه باشد ، زيرا مشتمل بر امثال خسيسه و حقيره ، مانند عنكبوت و ذباب و كلب و حمار(17) و نحو اين هاست و جواب اين است كه ذكر امثال براى تفهيم حقايق و تقريب معانى بلند به فكر و ذهن افراد است و اين مطلب در كلمات و كتب حكما و دانشمندان و فصحا و بلغا و اشعار شعرا بسيار است ; مثلاً بر سستى چيزى به تار عنكبوت يا نقش بر آب مثل مى زنند ، يا حقارت چيزى را به ران ملخ نزد سليمان ، يا قطره به دريا ، يا زيره به كرمان بردن و نحو اين ها تشبيه مى كنند .
كتاب كَليله و دمنه و نحو آن را مورد مطالعه قرار دهيد و ببينيد سرتاسر آن حكايات و امثالى است كه به واسطه آن ، معانى لطيف و دقيق و حقايق بلند و عميقى را مكشوف و مبيّن داشته .
در معنىِ فاسق در قرآن و در اصطلاح شرع (وَ ما يُضِلُّ بِهِ إِلاّ الْفاسِقِينَ) مراد از « فاسقين » در قرآن مجيد كفار و معاندينند ، زيرا در آيه ديگر مى فرمايد : (أَ فَمَنْ كانَ مُؤْمِناً كَمَنْ كانَ فاسِقاً لا يَسْتَوُونَ)(18) و در آيه بعد از اين آيه مى فرمايد : (وَ أَمَّا الَّذِينَ فَسَقُوا فَمَأْواهُمُ النّارُ كُلَّما أَرادُوا أَنْ يَخْرُجُوا مِنْها أُعِيدُوا فِيها وَ قِيلَ لَهُمْ ذُوقُوا عَذابَ النّارِ الَّذِي كُنْتُمْ بِهِ تُكَذِّبُونَ)(19) .
و پيداست كه تكذيب كننده عذاب دوزخ ، كافر است .
و فاسق در اصطلاح مقابل عادل است و عادل در اصطلاح كسى را گويند كه از معاصى كبيره اجتناب كند و بر معاصى صغيره اصرار ننمايد و منافيات مروّت را مرتكب نشود و اين به واسطه ملكه عدالت و حالت خوفى است كه در قلب انسان از روى ايمان پيدا مى شود كه مانع از ارتكاب امور مذكوره است .
و معاصى كبيره ، معصيت هايى است كه در قرآن وعده آتش يا مطلق عذاب داده شده باشد و يا در اخبار معتبره وعده عذاب يا تصريح به كبيره بودن او شده باشد و يا در قرآن و اخبار معتبره آن را از معصيت كبيره اى ، اشد و سخت تر شمرده باشند ، مثل (الْفِتْنَةُ أَشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ)(20) ، و « الغيبة أشدّ من الزنا »(21) ، و « الكذب أشدّ من الشراب »(22) . و يا در نظر اهل شرع عظمت داشته باشد .
و ما در كتاب الكلم الطيب معاصى كبيره را تعديد [= شمارش] و تشريح نموده ايم(23) .
______________________________________________
[1] . يعنى خداى سبحان براى اظهار حق شرم ندارد.
[2] . كافى : ج 2 ، ص 106 ، ح1 ، و جامع السعادات : ج 2 ، ص 195.
[3] . كافى : ج 2 ، ص 106 ، ح2 ، و جامع السعادات : ج 2 ، ص 195 . و در منبع اخير توضيح داده : « عى » به معنى « عى لسان » است ; يعنى خوددارى از كلامى است كه نمى داند ، نه « عى قلب » كه به معنى جهل است .
[4] . كافى : ج 2 ، ص 106 ، ح4 و جامع السعادات : ج 2 ، ص 195.
[5] . كافى : ج 2 ، ص 106 ، ح5 و جامع السعادات : ج 2 ، ص 195.
[6] . كافى : ج 2 ، ص 106 ، ح6 و جامع السعادات : ج 2 ، ص 195.
[7] . مَثَلِ عنكبوت است كه خانه براى خود مى گيرد (يعنى با آبِ دهانِ خود خانه اى براى خويش ساخته) . سوره عنكبوت : آيه 41 .
[8] . مَثَلِ خرى است كه تعدادى كتاب بر او بار كنند . سوره جمعه : آيه 5 .
[9] . مَثَلِ او مَثَلِ سگى است ; اگر او را برانى پارس مى كند و اگر هم او را واگذارى پارس مى كند. سوره اعراف : آيه 176 .
[10] . سوره شورى: آيه 11.
[11] . سوره قيامت : آيه 1.
[12] . معاذ بن مسلم بن ابى ساره مشهور به فرّاء : اديب و نحوى مشهور و جزو اصحاب امام باقر و امام صادق (عليهما السلام) مى باشد . خاندان وى از بزرگان و علماى خاندان شيعه در كوفه و خود وى نيز يكى از بزرگان و خواص اصحاب امام صادق (عليه السلام) و نيز فقيه و عالم زمان خود بود كه در مسجد مى نشست و براى مردم فتوا مى داد . على بن حمزه كسايى ، يكى از قرّاء سبعه ، علم قرائت و ادبيات را نزد او آموخته است و خود فرّاء نيز به قرائات مختلف آشنا بود . وى عمرى طولانى داشت و در سال 187 يا 190 هجرى از دنيا رفت . موسوعة طبقات الفقهاء ، ج 2 ، ص 538 .
[13] . مثلى است ، در مورد شخصى به كار مى رود كه براى رسيدن به هدفش از هر وسيله اى استفاده مى كند و عبارت بالا بدين معناست كه شخصى بينى خود را بريد تا ديگرى را متهم كند . ر . ك : المنجد « فرائد الأدب » ، واژه « لأمر » .
[14] . ر . ك : همين تفسير ، ج 1 ، ص 131 و همين جلد ، ص 187 .
[15] . ر . ك : همين تفسير ، ج 1 ، ص 234 .
[16] . ر . ك : همين تفسير ، ج 1 ، ص 263 .
[17] . ذباب : مگس. كلب : سگ. حمار : الاغ .
[18] . آيا كسى كه مؤمن است مثل كسى است كه فاسق باشد ؟ ! نه ، هرگز اين ها مساوى نيستند. سوره سجده : آيه 18 .
[19] . امّا كسانى كه فاسقند جايگاه آن ها آتش است ، هرگاه بخواهند از آتش خارج گردند به آن بازگردانيده مى شوند و گفته شود عذاب آتش را بچشيد ، آن آتشى را كه تكذيب مى نموديد . همان : آيه 20 .
[20] . فتنه و فساد سخت تر از قتل است. سوره بقره : آيه 191 .
[21] . غيبت كردن ، از زنا هم بدتراست. امالى طوسى : ص 537 ، ح1162 ; الخصال : ص 64 و بحار الأنوار : ج 72 ، ص 222 .
[22] . دروغ گفتن ، از شراب خوارى هم بدتراست. كافى : ج 2 ، ص 338 ، ح3 و بحار الأنوار : ج 9 ، ص 236 ، ح 3 . در كتب حديثى به صورت « الكذب شرٌّ من الشراب » آمده است .
[23] . الكلم الطيب ، كتاب العمل الصالح : ص 27 ـ 37 .
