آیه 22 : (الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الاَْرْضَ فِراشاً وَ السَّماءَ بِناءً....)

(زمان خواندن: 9 - 17 دقیقه)

آیه 22 : (الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الاَْرْضَ فِراشاً وَ السَّماءَ بِناءً وَأَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَراتِ رِزْقاً لَكُمْ فَلا تَجْعَلُوا للهِِ أَنْداداً وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ)

ترجمه :
آن خدايى كه زمين را براى [شما] بستر و آسمان را سقف قرار داد و فرو فرستاد از آسمان آب را و بيرون آورد به واسطه آب از ميوه ها روزى شما را ، پس براى خدا شريك و ضد قرار ندهيد و حال آنكه شما مى دانيد.
مقام اول : در بيان اقسام عوالم و مخلوقات :
عوالم وجود و مخلوقات حق جلّ و علا بر چند قسمند :
1 . عالم عقول ، كه عبارت است از : عالم مجردات ، موجوداتى كه نه ذاتاً احتياج به ماده دارند و نه فعلاً ، و تمام كمالات اين موجودات بالفعل است نه بالقوّه .
2 . عالم نفوس است ، كه موجودات اين عالم ذاتاً مجرد از ماده هستند ، ولى در مقام فعل احتياج به ماده دارند ; مانند نفوس انسان ; و كمالات اين دسته بالقوّه است .
3 . عالم صور ، كه موجودات اين عالم داراى صورت صرفه خالى از ماده مى باشند ; مانند مُثُل افلاطون و مُثُل برزخيه و قالب مثالى و ممكن است عده اى از ملائكه از اين قبيل باشند .
4 . عالم اعراض ، كه بدون موضوع تحقق پذير نيست ; مانند الوان و اشكال و هيئات و افعال و صفات .
5 . عالم اجسام ، كه موجودات اين عالم مركب از ماده و صورت هستند ، زيرا ماده بدون صورت تحقق پذير نيست .
عالم اجسام نيز دو قسم است : عالم علوى و عالم سُفلى .
عالم علوى ، عبارت از كرات سماوى از شمس و قمر و كواكب و منظومات شمسى و مى توان گفت كه كليه اين كواكب و ثوابت و سيارات كه در جوّ مشاهده مى شود عبارت است از : آسمان اول يا آسمان دنيا ، به دليل آيه شريفه (إِنّا زَيَّنَّا السَّماءَ الدُّنْيا بِزِينَة الْكَواكِبِ)(1) و آيه شريفه (وَزَيَّنَّا السَّماءَ الدُّنْيا بِمَصابِيحَ)(2) . پس مراد از سماء جهت علو است و دنيا آن قسمت از فضاست كه نزديك كره زمين است .
و عالم سفلى كه عبارت از همين كره زمين و هر چه در آن است مى باشد ، از انسان ، حيوان ، نبات [= گياه] و كوه ها و بيابان ها و درياها و موجودات ديگر زمينى .
مقام دوم : در چگونگى خلقت زمين :
خداوند متعال از روى حكمت بالغه خود ، زمينى كه ما در آن زندگى مى كنيم و يكى از هزاران سيارات است كه در اين فضاى وسيع شناور است طورى خلقت فرموده كه مناسب براى سكونت و زندگى انسان و حيوانات ديگر باشد . فاصله بين زمين و خورشيد طورى است كه حرارت زمين به ميزان معتدلى است ، نه بسيار سرد است كه سبب انجماد همه موجودات شود و نه بسيار گرم كه سكونت در آن غير قابل تحمّل باشد .
زمين را هوا فرا گرفته كه انسان و حيوانات و نباتات بتوانند تنفّس كنند . گردش زمين به دور خود و خورشيد به سرعتى است كه شب و روز متعادل و فصول مختلفى به وجود آمده كه فقدان هر كدام كافى است كه قسمتى از زندگى مختل شود . شب را براى استراحت و روز را روشن براى فعاليت و كار آفريد ، چنان كه در آيه شريفه مى فرمايد : (قُلْ أَرَأَيْتُمْ إِنْ جَعَلَ اللهُ عَلَيْكُمُ اللَّيْلَ سَرْمَداً إِلى يَوْمِ الْقِيامَةِ مَنْ إِلهٌ غَيْرُ اللهِ يَأْتِيكُمْ بِضِياء أَفَلا تَسْمَعُونَ * قُلْ أَ رَأَيْتُمْ إِنْ جَعَلَ اللهُ عَلَيْكُمُ النَّهارَ سَرْمَداً إِلى يَوْمِ الْقِيامَةِ مَنْ إِلهٌ غَيْرُ اللهِ يَأْتِيكُمْ بِلَيْل تَسْكُنُونَ فِيهِ أَ فَلا تُبْصِرُونَ * وَ مِنْ رَحْمَتِهِ جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ وَ النَّهارَ لِتَسْكُنُوا فِيهِ وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ)(3) .
موضوع ديگرى كه بايد دانسته شود ، قرآن مجيد در وصف و تعداد آسمان ها در آيات متعدّد ، تعداد آن ها را هفت دانسته ، چنان كه در آيات زير به آن اشاره شده است :
(وَ بَنَيْنا فَوْقَكُمْ سَبْعاً شِداداً)(4) .
( يعنى خدا بالاى سر شما بنا كرد هفت آسمان محكم ) .
(الَّذِي خَلَقَ سَبْعَ سَموات طِباقاً)(5) .
( يعنى خدا آن خدايى است كه هفت آسمان را طبقه طبقه آفريد ) .
(أَ لَمْ تَرَوْا كَيْفَ خَلَقَ اللهُ سَبْعَ سَموات طِباقاً)(6) .
( يعنى آيا نمى بينيد كه چگونه خدا هفت آسمان را طبقه طبقه آفريد؟ ) .
(ثُمَّ اسْتَوى إِلَى السَّماءِ وَ هِيَ دُخانٌ فَقالَ لَها وَ لِلاَْرْضِ ائْتِيا طَوْعاً أَوْ كَرْهاً قالَتا أَتَيْنا طائِعِينَ * فَقَضاهُنَّ سَبْعَ سَموات فِي يَوْمَيْنِ وَ أَوْحى فِي كُلِّ سَماء أَمْرَها وَ زَيَّنَّا السَّماءَ الدُّنْيا بِمَصابِيحَ وَ حِفْظاً ذلِكَ تَقْدِيرُ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ)(7) .
( يعنى سپس قصد آفرينش آسمان را نمود و حال آنكه آسمان دودى بود ، پس به آسمان و زمين فرمود : بياييد (منظم شويد) از روى ميل يا از روى اكراه ، گفتند : آمديم از روى ميل . پس خداوند هفت آسمان را در دو روز با استحكام بساخت (= آفريد) و كار هر آسمانى را در آن وحى فرستاد (= مقرّر فرمود)و آسمان نزديك را به چراغ ستارگان زينت داد و ستارگان را وسيله حفظ از شياطين و ساير آفات قرار داد ، اين تقدير خداوند غالب داناست ) .
و از آيات فوق درباره آسمان و زمين از نظر قرآن امور زير استفاده مى شود :
1 . آنكه آسمان ها هفت است و نمى توان هفت آسمان را بر كرات جوّيه اطلاق كرد ، زيرا كرات آسمان ها از هفتاد هزار هم متجاوز است و بعضى از آن ها را هم نمى توان تخصيص داد .
2 . اينكه تمام كرات جويّه در آسمان اول هستند و حركت آن ها در فضاى آسمان اول است و مدارى كه سيارات در آن در حركتند « فلك » ناميده مى شود ، چنان كه در قرآن آمده : (وَ كُلٌّ فِي فَلَك يَسْبَحُونَ)(8) .
3 . خورشيد هم متحرك است ، چنان كه از آيه فوق استفاده مى شود .
4 . اينكه آسمان هفت گانه ماده اوليه اش از دخان است ، چنان كه ماده اوليه زمين خاك . و مسلّماً دخان [= دود] از هوا لطيف تر و روز قيامت هر كدام از زمين و آسمان به اصل خود برمى گردند .
5 . مسلّماً آسمان هاى هفتگانه طبقاتى هستند كه بعضى فوق بعضى قرار گرفته و همه داراى جسمند ، اگر چه از موادى لطيف باشند ، زيرا چيزى كه مجرد از ماده و صورت باشد مكان ندارد .
مقام سوم : در بيان ( و أَنزَلَ من السَماءِ ماءً ) :
جمله (وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً)(9) عطف بر جمله (جَعَلَ لَكُمُ الاَْرْضَ)است .

كيفيت نزول باران
در نزول باران سه شرط بايد جمع باشد :
1 . اسباب طبيعى ، كه عبارت از بخار آب است كه از درياها متصاعد شده و در فواصلى از زمين به علّت برودت هوا به شكل ابر در مى آيد و توسط وزش بادها اين ابرها به نقاط مختلف رانده شده و به صورت قطره هاى باران به زمين مى ريزد .
2 . اسباب باطنيه ، كه از جمله آن هاست ملائكه موكل باران و ابر و غيره ، چنان كه از اخبار استفاده مى شود ، همين ملائكه اند كه به امر حق سبب تصاعد بخار و حركت ابر و تقاطر(10) و ريزش باران هستند .
3 . اراده و مشيّت پروردگار عالم ، كه سبب حقيقى نزول باران است و التفات به همين معناست كه در بسيارى از آيات قرآنى انزال باران به خدا نسبت داده شده .
و با توجه به اينكه افعال خداى متعال همه از روى حكمت و مصلحت مى باشد ، براى نزول باران هم حِكَم و مصالح بى شمارى است كه ذكر آن ها سبب اطاله كلام مى شود .
و نظير باران است علوم و معارف الهيه كه توسط انبيا و اوليا و علما بر دل هاى مردم نازل گرديده و موجب سعادت دنيا و آخرت آنان مى باشد .
مقام چهارم : در بيان جمله ( فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَراتِ رِزْقاً لَكُمْ ) :
اين جمله تفريع بر جملات قبل است ، زيرا اخراج ثمره(11) متوقف بر وجود زمين و طلوع آفتاب و ساير كواكب و نزول باران مى باشد كه با فقدان هر كدام عمل اخراج مختل خواهد بود .
حكم و مصالحى كه خداى تعالى در اشجار و اثمار قرار داده احصايش از حيطه و قدرت بشر خارج است(12) و آنچه در فوايد ثمرات و فواكه و نباتات(13)در كتب مختلف ذكر شده ، يكى از هزاران فوايدى است كه حضرت حق جلّ و علا بر آن ها مترتب نموده است ، زمين را همچون مادرى شيرده آفريده كه اشجار و نباتات مانند اطفال به واسطه ريشه هاى خود از آن تغذّى [= تغذيه] نمايند و به قول سعدى : فرّاش باد صبا را فرمود تا فرش زُمرُّدين بگستراند و دايه ابر بهارى را فرمود تا بنات نبات را در مهد زمين بپروراند .
و خلاصه هر چه براى زندگى موجودات زمين لازم بود به صورت هاى مختلف از دل خاك بيرون آورد ، تا روزىِ آنان مهيّا باشد و همه را مأمور ساخت كه دست به دست هم دهند و غذاهاى گوناگون براى شما (بنى آدم) آماده كنند .
ابر و باد و مه و خورشيد و فلك در كارند***تا تو نانى به كف آرى و به غفلت نخورى
اختصاص روزى در آيه به انسان ، براى اثبات وجوب عبادت حقّ است كه در صدر آيه(14) به آن امر فرموده است .

مقام پنجم : در بيان جمله ( فَلا تَجْعَلُوا للهِِ أَنْداداً وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ )([15]) :

اين جمله به جمله (اعْبُدُوا رَبَّكُمُ) صدر آيه [قبل] متصل است و تقدير آن اين است كه پروردگارتان را عبادت كنيد و براى او شريك قرار ندهيد و جملات وسط آيه ادلّه و براهين واضحه است بر دو جمله صدر و ذيل آيه كه اساس اعتقادات بشر مى باشد ، چنان كه جميع مذاهب باطله ، يا در عبادت پروردگار قاصرند و يا در عبادت او شريك و ندّى آوردند كه ما ذيلاً به طور فهرست به دوازده دسته از فِرَق مذكوره اشاره مى كنيم :

اقسام مشركين
طايفه اول : دهريون مى باشند كه منكر مبدأ و معادند و معتقدند كه (وَ ما يُهْلِكُنا إِلاَّ الدَّهْرُ)(16) .
طايفه دوم : طبيعيون ، كه مبدأ موجودات عالم را طبيعت بدون شعور مى دانند .
طايفه سوم : ثنويه ، كه قائل به يزدان و اهرمن ، يعنى پروردگار خيرات و شرور مى باشند .
طايفه چهارم : عده اى از فلاسفه ، كه قائل به وجود مبدأ واجب الوجود هستند ، لكن با عقول ناقص خودشان بدون اينكه از پيغمبران استفاده كنند در ذات و صفات و افعال خدا معتقدات فاسده دارند .
طايفه پنجم : صابئين هستند كه معتقدند بهشت هست و ادريس پيغمبر است ; ولى ستارگان را عبادت مى نمايند ، به شرحى كه در ملل و نحل مسطور است .
طايفه ششم : عبده اوثان و بت پرست ها مى باشند و اين دسته اقدم مذاهب باطله مى باشند و از زمان نوح بوده اند ، چنانچه در سوره نوح : (وَ لا تَذَرُنَّ وَدًّا وَ لا سُواعاً وَ لا يَغُوثَ وَ يَعُوقَ وَ نَسْراً)(17) اشاره به وجود كسانى است كه بت هاى ودّ و سواع و يغوث و يعوق و نسر را مى پرستيده اند و اين طايفه هم به دسته هاى زيادى منقسمند ، عده اى معتقد به وجود خدا و ملائكه هستند و آن ها را داراى صورى مى دانند كه از ما محجوب است و براى هر كدام صورتى از طلا و نقره و جواهرات تراشيده و آن ها را عبادت مى كنند . عده اى ديگر كواكب را مؤثر در عالم دانسته و آن ها را عبادت مى كنند و چون اغلب ستارگان پنهان هستند ، صورى براى آن ها ساخته و به جاى آن ها عبادت مى كنند .
طايفه هفتم : كسانى هستند كه معتقدند خدا در بدن انسان يا حيوانى حلول مى كند و آن انسان يا آن حيوان را عبادت مى كنند ، كه آنان را « حلوليه » نامند .
طايفه هشتم : كسانى هستند كه مظاهر الهيه را عبادت مى كنند و مى گويند چون خدا غيب الغيوب بوده و نمى توان او را ديد و توجه به او كرد ، هر مخلوقى كه مظهر اتمّ او باشد در عبادت بايد به او توجه نمود ، مانند مجوس كه آتش را مظهر اتمّ خدا مى دانند و غلات كه امير المؤمنين(عليه السلام) را مظهر اتمّ خدا مى دانستند و كسانى كه انبيا و اوليا و ائمّه(عليهم السلام) و يا مرشد و قطب(18) را از نظر اينكه مظهريت خدا را دارند عبادت كنند ، يا در عبادت به آن ها توجه داشته باشند داخل در اين طايفه مى باشند .
طايفه نهم : كسانى هستند كه معتقدند خدا آنان را امر به عبادت بعضى اشخاص نموده و در عبادت آن ها امتثال امر خدا را كرده اند .
طايفه دهم : كسانى هستند كه بعضى اشخاص را قبله قرار داده ، خدا را عبادت مى كنند ، يا بعضى مخلوقات را واسطه در عبادت مى دانند .
البته شرك اين ده طايفه مذكور ، شرك عبادتى و شرك افعالى است .
طايفه يازدهم : اشاعره(19) هستند ، كه صفات خداوند را زايد بر ذات مى دانند و ايشان شرك صفاتى دارند .
طايفه دوازدهم : كسانى هستند كه شرك ذاتى دارند و آنچه محقق است هيچ كس داراى چنين عقيده اى نبوده ، جز ابن كمونه(20) شاگرد افلاطون منسوب به اين شرك مى باشد(21) .
قوله تعالى : (وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ) ; يعنى شما مى دانيد كه احدى از شركا قدرت ندارند كه آسمان را بنا [= سقف] و زمين را فراش (= بستر ) قرار دهند و نمى توانند نسبت به انزال باران و اخراج ثمرات از زمين و خلقت رزق اقدام كنند ، پس چرا آن ها را عبادت كرده و شريك حق مى دانيد.
___________________________________________________
[1] . ما آسمان نزديك را به آرايش ستارگان آراستيم. و در معناى ديگر : ما آسمان نزديك [=پايين] را با ستارگان آراستيم. سوره صافات : آيه 6 .
[2] . آسمان نزديك را به چراغ هاى ستارگان زينت داديم. سوره فصلت : آيه 12 .
[3] . يعنى بگو : [به من] خبر دهيد كه اگر خداى عالم شب شما را طولانى كرده بود تا روز قيامت ، كدام خدايى غير از خدا بود كه براى شما روشنى بياورد ، آيا گوش شنوا نداريد؟ بگو : [به من خبر دهيد] آيا مى فهميد اگر خدا روز را بر شما طولانى كرده بود تا روز قيامت ، چه كسى بود كه شب را براى شما بياورد كه در آن استراحت كنيد ، آيا چشم بينا نداريد؟ از رحمت هاى پروردگار اين است كه شب و روز را براى شما آفريد كه در آن زندگى كنيد و از فضل خدا كسب فيض كنيد و شايد كه شما شكرگزار حق باشيد. سوره قصص : آيه 71 ـ 73 .
[4] . سوره نبأ : آيه 12.
[5] . سوره ملك : آيه 3.
[6] . سوره نوح : آيه 15.
[7] . سوره فصلت : آيه 11 ـ 12.
[8] . خورشيد و ماه ( سيارات و ثوابت ) در مدار خود در حركت هستند. سوره يس : آيه 40.
[9] . و فرو فرستاد از آسمان آب را.
[10] . چكيدن به صورت قطره قطره.
[11] . بيرون آوردن يا پرورش ميوه.
[12] . يعنى ، حِكَم و مصالحى كه خداى تعالى در درختان وميوه ها قرارداده شمار وحسابش از درك و توان بشر خارج است .
[13] . ميوه ها وگياهان.
[14] . مراد آيه قبل ( يا أيُّها النّاسُ اعبُدُوا رَبَّكُم ) مى باشد .
[15] . پس براى خدا شريك و ضد قرار ندهيد و حال آنكه شما مى دانيد.
[16] . هلاك نمى كند ما را مگر دهر. به معناى ديگر : و هلاك نمى كند ما را مگر روزگار. سوره جاثيه : آيه 24 .
[17] . زنهار ، خدايان خود را رها مكنيد ، و نه « وَدّ » را واگذاريد و نه « سُواع » و نه « يَغُوث » و نه « يَعُوق » و نه « نَسر » را. سوره نوح : آيه 23 .
[18] . قُطْب : در اصطلاح تصوّف ; مرشد واجب الإطاعت.
[19] . براى آشنايى مختصر با اين فرقه ر . ك : همين تفسير ، ج 1 ، ص 207 .
[20] . سعد بن منصور مشهور به ابن كمونه : حكيم ، اديب ، فيلسوف ، چشم پزشك و متكلم مشهور قرن هفتم هجرى است . شهرت وى در ميان فيلسوفان مسلمان به خاطر شبهاتى است كه در باب توحيد به او نسبت مى دهند ، لذا آثار فلسفى او چندان مورد توجه واقع نشده است . وى را فردى اديب ، فيلسوف ، منطقى و رياضى دان دانسته اند كه طالبان علم به سوى او روى مى آوردند . ابن كمونه با دانشمندان و فلاسفه زمان خود همچون خواجه نصير طوسى رابطه و مكاتبه داشته و رساله اى حاوى پرسش هاى وى از خواجه نصير و پاسخ هاى خواجه به جاى مانده است . از اين جريان مى توان فهميد كه وى به رغم آنكه از نظر برخى مطرود بوده ، دانشمندان معاصرش به وى به ديده اعتنا مى نگريستند . در حالى كه بسيارى او را يهودى مى دانند ، برخى نيز به استناد نوشته هايش كه حاوى درود بر پيامبر و خاندان نبوت است وى را مسلمان مى دانند . برخى نيز ابن كمونه را « شيطان الحكماء » لقب داده اند . عده اى از دانشمندان شيعه كتاب هايى در رد عقايد او نوشته اند . وى در سال 682 هجرى درگذشت . دائرة المعارف بزرگ اسلامى ، واژه « ابن كمونه » .
[21] . حكما براى اثبات توحيد واجب الوجود گفته اند كه اگر دو واجب باشد كه در وجوب وجود مشترك باشند حتماً هر كدام مركب از « ما به الاشتراك » و « ما به الامتيازى » مى باشند و تركيب در ذات واجب الوجود محال است. پس واجب الوجود يكى است.
ابن كمونه اشكال كرده است كه ممكن است دو واجب الوجود باشند كه من جميع الجهات مغاير و مخالف يكديگر باشند; مانند اعراض كه فقط در اسم عرضيت با هم شريكند ، ولى ما به الاشتراكى در آن ها نيست ، پس نه تركيب لازم آيد و نه احتياج ، چنان كه حكيم سبزوارى گويد :
هويّتان بتمام الذّات قد***خالفتا بابن الكمونة استند
و جواب از اين شبهه داده اند كه با توجه به اصالت وجود و اينكه واجب الوجود وجودش زايد بر ذاتش نيست ، بر خلاف اعراض و ممكنات كه وجودشان طارى و عارض بر ماهيتشان مى باشد. پس اگر متعدد باشد لابد در وجوب وجود شريكند و چون داراى « ما به الاشتراك » هستند لاعلاج [= به ناچار] « ما به الامتيازى » هم دارند و مركب از ما به الاشتراك و ما به الامتياز مى شوند.
و تحقيق در كلام ، اينكه حق تبارك و تعالى صرف الوجود و بحت الوجود است و ماهيت او هم عين وجود اوست و صرف وجود ضد براى او تعقل نمى شود ، چون ضد وجود ، يا عدم است ، يا ماهيت . عدم نقيض وجود است و اجتماع نقيضين محال و ممتنع الوجود است ، نه واجب الوجود. و ماهيت هم ، چون نسبتش به وجود و عدم مساوى است ، براى اينكه موجود شود احتياج به علّت دارد ، نمى تواند واجب الوجود باشد ، لذا تعدد در واجب الوجودى قابل تعقل نيست. ( مؤلف ) .