در كيفيت نزول قرآن و مراتب آن و اين موضوع را در ضمن سه امر بيان مى كنيم :
امر اول : در مراتب نزول قرآن
به طورى كه از آيات قرآن استفاده مى شود براى قرآن يك مرتبه «جمعى» بوده كه در لوح محفوظ : (بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَجِيدٌ * فِي لَوْح مَحْفُوظ)(1) و امّ الكتاب(2) : (وَ إِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتابِ لَدَيْنا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ)(3) و كتاب مكنون : (إِنَّهُ لَقُرْآنٌ كَرِيمٌ* فِي كِتاب مَكْنُون)(4) قرار داشته .
و يك مرتبه «تفريقى» كه سوره به سوره و آيه به آيه به مرور زمان بر پيغمبر اكرم (صلى الله عليه وآله) نازل شده و حضرت براى مردم تلاوت فرموده ، چنانكه مى فرمايد : (وَ قُرْآناً فَرَقْناهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَى النّاسِ عَلى مُكْث وَ نَزَّلْناهُ تَنْزِيلاً)(5) .
(قرآن را متفرق [ = بخش بخش ] نازل كرديم براى اينكه با مهلت و درنگ بر مردم قرائت كنى و به تدريج آن را نازل كرديم به تدريج نازل كردنى) .
و درباره لوح محفوظ و حقيقت آن ، اخبار و كلمات مفسّرين مختلف است . از بعض اخبار(6) استفاده مى شود كه براى خداوند دو لوح است :
«لوح محفوظ» كه در اوست آنچه تا قيامت واقع مى شود و غير قابل تغيير و محتوم است و علم آن به پيغمبر و ائمّه اطهار داده شده است .
و «لوح محو و اثبات» كه مربوط به امور قابل تغيير و بداء است و علم آن مختصّ به ذات مقدّس حق است ، چنانچه از آيه شريفه (يَمْحُو اللهُ ما يَشاءُ وَ يُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْكِتابِ)(7) (خداوند آنچه بخواهد محو و اثبات مى كند و اصل كتاب نزد اوست) نيز استفاده مى شود .
و در بعض اخبار(8) دارد كه لوح محفوظ لوحى است از ياقوت حمرا بين دو چشم اسرافيل و هر گاه پروردگار تبارك و تعالى تكلّم كند ، لوح به جبين او برخورد نموده پس در آن نظر كند و آنچه در اوست به جبرئيل وحى نمايد .
و بالجمله ، بايد گفت لوح محفوظ از متشابهات و علم قطعى آن را به خدا و راسخون در علم(9) بايد رد نمود ; ولى آنچه محتمل و به نظر نزديك تر است اين است كه «لوح محفوظ» همان روح مقدس پيغمبر خاتم(صلى الله عليه و آله) و عقل كل بوده باشد ، كه به اصطلاح حكما صادر اول و عقل اولش گويند ، كه خداوند جميع علوم و كمالات را به قلم قدرت در او قرار داد و تمام قرآن به او القا و در لوح او محفوظ گرديد . و شايد آيه شريفه (وَ إِنَّكَ لَتُلَقَّى الْقُرْآنَ مِنْ لَدُنْ حَكِيم عَلِيم)(10)كه مشعر است به اينكه بدون واسطه ، قرآن را از خداوند حكيم عليم فرا گرفته ، اشاره به اين باشد .
و همچنين محتمل است مراد از «اُمّ الكتاب» كه مقصود اصل كتاب و حقيقت آن است نيز ، وجود مقدّس آن حضرت باشد و اين اوّلين مرتبه نزول قرآن است كه از «صقع شامخ الهى به نور مقدّس نبوى» القا گرديده و در همين مرتبه است كه از نور آن حضرت به «انوار مقدسه ائمّه اطهار» افاضه شده و بعيد نيست بتوان اين معنى را از آيه شريفه (إِنَّهُ لَقُرْآنٌ كَرِيمٌ* فِي كِتاب مَكْنُون* لا يَمَسُّهُ إِلاّ الْمُطَهَّرُونَ)(11) استفاده نمود .
مرتبه دوم نزول قرآن ، نازل شدن به «بيت المعمور» است ، چنانچه در كافى به اسناد خود از حفص بن غياث(12) روايت مى كند كه ، از حضرت امام صادق (عليه السلام) پرسيدم از معنى قول خداى تعالى : (شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ)(13) ، كه چگونه قرآن در ماه رمضان نازل شد و همانا قرآن در مدت بيست سال بين اول نزول قرآن و آخر آن نازل گرديد؟
فقال أبو عبد الله(عليه السلام) : «نزل القرآن جملة واحدة في شهر رمضان إلى البيت المعمور ، ثم نزل في طول عشرين سنة . . .» الحديث(14) .
(پس حضرت امام صادق (عليه السلام) فرمودند : قرآن يك مرتبه در ماه رمضان به بيت المعمور نازل شده و سپس در مدت بيست سال به تدريج فرود آمد) .
و بيت المعمور كعبه و مطاف ملائكه است . و در بعضى اخبار دارد كه در آسمان دنياست و در برخى اخبار در آسمان چهارم و در بعضى در آسمان هفتم ذكر شده(15) .
و مرتبه سوم نزول قرآن بر «روح الامين» است .
و مرتبه چهارم نازل شدن به وسيله روح الامين بر قلب رسول اكرم (صلى الله عليه و آله) چنانچه مى فرمايد : (نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الأَمِينُ* عَلى قَلْبِكَ لِتَكُونَ مِنَ الْمُنْذِرِينَ)(16) . (قرآن به وسيله روح الامين بر قلب تو نازل شد براى اينكه از انذار كنندگان  [=بيم دهندگان ] باشى) و پس از آن جارى شدن بر زبان مبارك پيغمبر و «تلفظ آن سرور براى امّت» است ، كه آخرين مرتبه نزول مى باشد .
و بعضى گفته اند مراد به «بيت المعمور» قلب مبارك نبىّ اكرم (صلى الله عليه و آله) است كه قرآن جملة واحدة و يك مرتبه در شب قدر بر آن حضرت نازل شد ، سپس به وحى الهى به وسيله جبرئيل امين در مواقع معين از باطنش بر زبان مباركش جارى مى گرديد(17) چنانچه آيه شريفه (وَ لا تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ يُقْضى إِلَيْكَ وَحْيُهُ)(18) (و شتاب مكن به تلاوت قرآن پيش از آنكه وحى به تو رسد) بر اين مطلب اشعار دارد ، بلكه خالى از دلالت نيست .
_________________________________________
[1] .  بلكه قرآن با مجد و شرافت است ، در لوح محفوظ ثبت شده. سوره بروج : آيه 21 ـ 22 .
[2] .  اُمّ الكتاب : أصل كتاب ، يا لوح  محفوظ ، اصلى ومرجع .
[3] .  و محققاً اين قرآن در امّ الكتاب در نزد ما هر آينه علىّ (=بلند پايه) است و حكيم . سوره زخرف : آيه 4 .
[4] .  اين (پيام) قطعاً قرآنى است ارجمند ; در كتابى نهفته . سوره واقعه : آيه 77 .  78 .
[5] .  سوره اسراء : آية 106 .
[6] ـ از قول مرحوم علامه مجلسى در بحار الأنوار : ج54 ، ص363 .
[7] .  سوره رعد : آيه 39 .
[8] .  تفسير صافى : ج5 ، ص312 ; تفسير نور الثقلين : ج8 ، ص163 ح31 و تفسير قمى : ج2 ، ص410 .
[9] .  راسخ : بسيار دانا ، متبحر ، يا داراى علم لدنى . فرهنگ بزرگ سخن ، واژه « راسخ » .
[10] .  [ به يقين اين قرآن از سوى حكيم ودانايى بر تو القا مى شود ] سوره نمل : آيه 6 .
[11] .  آن ، قرآن كريمى است ، كه در كتاب محفوظى جاى دارد ، و جز پاكان نمى توانند به آن دست يابند . سوره واقعه : آيه 77 ـ 79 .
[12] . حفص بن غياث : اهل كوفه و از راويان امام باقر و امام صادق و امام كاظم (عليهم السلام) و سنى مذهب مى باشد و در زمان خلافت هارون قاضى بغداد بود و در سال 194 هجرى قمرى وفات نمود و در كوفه به خاك سپرده شد  . معجم الرجال : ج7 ، ص158 .
[13] .  سوره بقره : آيه 185 .
[14] .  كافى : ج2 ، كتاب فضل القرآن ، ص 628 ، ح6 .
[15] .  علل الشرايع : ج2 ، ص109 ، ح7 و ص110 ح1 ; وسائل الشيعة : ج13 ، ص296 ، ح12 و عيون أخبار الرضا : ج2 ، ص98 ، ح1 .
[16] .  سوره شعراء : آيه 193 ـ 194 .
[17] .  تفسير الصافى : ج 1 ، ص 64 ـ 65 .
[18] .  سوره طه : آيه 114 .

نوشتن دیدگاه