تفسير روايى و يا به تعبير دقيق تر تفسير بر پايه متن مأثور ومنقول ، نخستين شيوه اى بود كه در تاريخ اسلام رخ نمود وتا ديرباز يگانه شيوه مُجاز ومعمول در تفسير قرآن به شمار مى رفت . مفسّر در اين شيوه ، هم از تفسير آيات قرآن با آيات ديگر ، كه بر زبان رسول خدا(صلى الله عليه وآله وسلم) جارى شده است ، بهره مى گيرد و هم از سخنان صحابه وتابعين در اين بستر . در اين شيوه باگذر زمان اختلاف ديدگاه هاى فراوانى پديد آمد ، زيرا آنچه از زبان تابعان وحتى برخى صحابه در باب تفسير آيات قرآنى بازگو وگزارش مى شد ، از نظر برخى «تفسير به رأى» واز نظر برخى ديگر ، تفسير مأثور به شمار مى آمد . پيامد اين اختلاف آن شد كه از نظر برخى مذاهب ، سخن منقولِ از صحابه و تابعانْ فاقدِ حجيت باشد . تفسير طبرى را پيشگام و مهم ترين تفسير در باب تفسير مأثور به شمار مى آوردند ; زير اسناد و گزارش هايى كه از صحابه شده است تماماً به صورت رديف وار و مسلسل و عمدتاً يا به رسول خدا(صلى الله عليه وآله وسلم) يا به صحابه آن حضرت يا تابعين وصل مى شوند . پس از آن به تفسير الدر المنثور نوشته سيوطى بر مى خوريم ، با اين تفاوت كه سيوطى سلسله اسناد را حذف كرد وبه برخى سخنان عقلى وگزاره ها وگزارش هاى تاريخى وتراجم نيز دست يافت . با اين همه تفسير او به نوعى ، احياىِ روشِ تفسيرِ مأثور به شمار مى رود ، ودر نظر بسيارى از قرآن پژوهان اهل سنت تفسير سيوطى [در گذشته 911 هـ . ق] در زنده كردن روش نقلى بسيار مؤثر بوده است .
در اينجا گفتن اين نكته ضرورى مى نمايد كه مفسران اهل سنت با استناد به اين مطلب كه قرآنْ كتاب عبرت وهشدار و تنبيه است ، وقصص قرآنى از اين باب وحى شده اند(12) ، لذا به تفصيل قصه هاى قرآنى پرداخته وحتى به تطبيق ومقابله آن ها با قصه هاى ساير كتب مقدس روى آورده اند ، وبرخى نيز ، تفاسير خود را از قصه هاى انجيل وتورات آكنده كرده اند(13) ، كه تفسير احمد بن ابراهيم ثعالبى نيشابورى [در گذشته 427 هـ . ق] با عنوان التفسير الكبير ، از اين نوع مى باشد . در برابر ، شيعيان اماميه تفسير نقلى يا تفسير مأثور يا روايى را با ديدى دقيق تر و بازتر مى نگرند . از نظر مفسران شيعه تفسير مأثور يا روايى آن است كه در رازگشايى از معانى آيات قرآن تنها از سخنان و سنت چهارده معصوم (عليهم السلام)استفاده شود ، نه فقط رسول خدا(صلى الله عليه وآله وسلم) ونه صحابه وتابعين . شيخ طوسى [در گذشته 460 هـ . ق] مى گويد : «اصحاب ما [= شيعيان] بر اين باورند كه تفسير قرآن هرگز امكان نمى يابد مگر با ذكر اثر [و روايت] صحيح از پيامبر(صلى الله عليه وآله وسلم)و امامان معصوم (عليهم السلام) ، كه قولشان حجت است ومانند قول رسول خدا(صلى الله عليه وآله وسلم) مى باشد»(14) .
حال كه بحث ما به اينجا انجاميد ، و ضرورتاً بايستى درباره تفسير روايى شيعى به كاوش بنشينيم ، مطالبى از سر ضرورت بيان مى كنيم .
قرآن كريم ، در توصيه رسول اكرم(صلى الله عليه وآله وسلم) به امت اسلام ، ثقل اكبر ودر كنار اهل بيت (عليهم السلام) ، مايه نجات امت از گمراهى و واماندگى است . رسول اكرم(صلى الله عليه وآله وسلم)بارها و بارها ، حتى در واپسين دم حيات مبارك خويش تأكيد مى فرموند كه پس از من ، با پيروى از دو چيز گرانسنگى كه برايتان به وديعت نهاده ام ، هرگز گمراه نخواهيد شد . آن دو چيز گرانسنگ قرآن كريم وخاندان عصمت مى باشند . اين روايت مشهور را به تواتر وفراوانى ، تمامى مذاهب اسلامى با تفاوتى كم در برخى الفاظ ، ذكر كرده اند : «اني مخلّف فيكم الثقلين : كتاب الله وعترتي اهل بيتي ، فان تمسكتم بهما لن تضلوا بعدي أبداً . . . ;(15) يعنى : من در ميان شما دو چيز گرانسنگ را به وديعه گذاشته ام : كتاب خدا و خاندانم ; تا وقتى كه به آن دو تمسّك مى جوييد ، هرگز گمراه نمى شويد ، وآن دو هرگز از يكديگر جدا نمى شوند ، تا آنكه در [روز قيامت] كنار حوض كوثر به من ملحق شوند .»
سخن ديگر آن است كه ، عظمت معنا و ديرپايىِ معانى آن ، استحكام هاى معنوى وادبى متن آن ،  اعجاز شگفت انگيز و وحيانى بودن آن ، موجب شده است كه از همان دوران نخستين ظهور اسلام ، و حتى در زمان حيات حضرت رسول خدا(صلى الله عليه وآله وسلم)تفسير وتأويل آياتِ آن مطرح شود . در تاريخ صدر اسلام گزاره ها وگزارش هاى فراوانى به دست آمده است كه همگى نشان از پرسش صحابه درباره معانى آيات وپاسخ رسول اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) به آنان دارد ، كه عمدتاً در بيان معانى و تأويل سخن خداوند بوده است .
نخستين مفسران قرآن نيز در زمان حيات رسول خدا(صلى الله عليه وآله وسلم) وبلافاصله پس از رحلت ايشان ، در ميان مردم برجسته وآشكار شده اند : اميرمؤمنان على(عليه السلام) ، ابن عباس ، عبدالله بن مسعود ، سلمان فارسى وبسيارى ديگر ، كه به گزارش تاريخ ، در تفسير قرآن وتأويل معانى ديرياب و دشوارش سخن گفته اند .
به استناد روايتِ پيش گفته نمى توان ميان قرآن واهل بيت (عليهم السلام) جدايى انداخت . بررسى وتفسير قرآن بدون توجه به فرمايشات امامان معصوم (عليهم السلام) ، كارى است بى مايه و بى پايه ، زيرا به گفته حضرت رسول(صلى الله عليه وآله وسلم) اين دو گوهر گرانسنگ [=ثقل] هرگز از همديگر جدا نمى شوند ، تا آنجا كه در كنار حوض كوثر در حضور حضرتشان حاضر شوند : «لن يفترقا حتى يردا عليّ الحوض» .
پس ، حال كه چنين  است ، وبه استناد جدايى ناپذير بودنشان ، چگونه مى توان از روايات اهل بيت (عليهم السلام) در تفسير قرآن بى نياز بود؟ چگونه مى توان محكمات را از متشابهات ، عموم را از خصوص ، ابهام و رازآميز بودنِ سخن وحيانى خدا را ، بدون سخنِ آشكار و رازگشاىِ امامانِ معصوم (عليهم السلام) ، به كاوش گرفت وبه معناى آن پى برد؟
تمامى مذاهب اسلامى بر اين معنا تأكيد كرده اند واز زبان رسول خدا وخاندان عصمت اين سخن را به فراوانى بازگو كرده اند كه قرآن سخنى است مقدس ، نه بشرى ، و حيانى نه زاده تفكر انسان ، واز همه مهم تر «چندلايه» است . اين سخن در زبان روايات با عنوان «بطون» قرآن ، ياد شده است .
به عبارت ديگر معناى ظاهرى آيات ، بطن ولايه برونى واوّلى آن است ، كه براى فهم عموم مردم كاربرد دارد ; اما براى فهم بيشتر معانى آن بايستى بطون ولايه هاى ديگر آن را بررسى كرد ، كه صد البته اين فهم مستلزم اتصال به اهل بيت است ، يعنى همان ها كه از قرآن جدا نمى شوند تا دم حوض كوثر ، وهمسنگ و همپايه قرآنند ، و اصلاً ، خود ، قرآن ناطقند و مايه تجسم معناىِ آن .
به هر روى فهم لايه هاى غيرظاهرى قرآن وتفسير و تأويل آن ، بى هيچ ترديدى ، از مسأله امامت جدا نمى باشد . كم نيستند رواياتى كه از حضرات معصومين در باب تفسير وتأويل قرآن نقل شده وبه دست ما رسيده است . تفاسيرى چون تفسير عياشى(16) كه بر همين اساس تأليف شده اند ; يعنى تنها به بيان روايات قرآنى وتفسيرى پرداخته ، و از بيان مطالب تفسيرىِ خودِ مؤلف خوددارى كرده اند .
درباره تفسير بر پايه روايت يا تفسير مأثور ، در مذهب شيعه ، ذكر چند نكته ضرورى است :
1. نمى توان تفسيرى يافت كه تمامى قرآن را ، از باى بسم الله تا سينِ ناس در بگيرد وهمه آيات را تفسير كند . مثلاً تفاسيرى چون : تفسير عياشى ، تفسير فرات كوفى(17) و تفسير على بن ابراهيم قمى(18) تمامى قرآن را تفسير نكرده اند . تفسير عياشى ، هم در گذر زمان برخى از مجلّدات آن مفقود شده است و نسخه اى كه به دست ما رسيده ، فاقد سلسله اسناد روايات است ، و نويسنده اى كه از روىِ نسخه اصلى استنساخ مى كرد ، براى صرفه جويى در كاغذ يا به دلايلى ديگر ، سلسله هاى سندى احادى را ـ كه بسيارند وكتاب را پر برگ مى سازند و تنها براى افراد خاص حايز اهميت هستند ـ حذف نموده ، و پس از چندى نسخه اصلى مؤلف مفقود شد . لذا آنچه اينك فرادست مفسران است ، آن نسخه ناقص ، و بالطبع كم اعتبار مى باشد . درباره تفسير على بن ابراهيم ، برخى پژوهشگران در درستى مطابقت آن با نسخه اصلى مؤلف ترديد مى كنند .
2 . در بسيارى از نصوص با ضعف سند روبه رو هستيم .
3 . برخى از طُرُق اسنادى روايات ، هر چند اندك شمار ، راويانى كاملاً مجهول دارند ، مانند عباس بن محمد .
علاوه بر سه تفسير ياد شده ، در اين باب مى توان از اين تفسيرها نيز نام برد كه بر پايه مأثور وتأكيد بر روايات شيعى نگارش يافته اند : تفسير النعمانى(19) ، جوامع الجامع(20) ، آيات الأحكام(21) ، سعد السعود(22) ، الصافى فى التفسير(23) ، تفسير البرهان(24) ونور الثقلين(25) .
_________________________________________
12. از آن جمله در سوره هود : آيه 120 .
13. نك : مقدمه ابن خلدون : ص 367 ; نشأة التفسير : ص34 .
14. التبيان في تفسير القرآن : بيروت ، الاعلمى ،ج1 ، صص3 و4 .
15. سنن ترمذى ، باب مناقب اهل بيت : ج 5 ، ص 329 ; المستدرك على الصحيحين : ج 3 ، ص 148 ; السنة ، ابن ابى عاصم ، ص 337 ; مسند احمد : ج 5 ، ص 182 . نيز ر . ك : حديث الثقلين ، تواتره وفقهه ، على الحسينى الميلانى .
16. محمد بن مسعود عياشى از فقهاى شيعه اماميه است وبيش از دويست كتاب ورساله در علوم اسلامى داشته ، واز علماى سده سوّم هجرى به شمار مى رود . مشهورترينِ آثار او همين تفسير است .
17. علماى شيعه از تفسير فرات به فراوانى نقل مى كنند . وى از عالمان ميانه سده سوم هجرى است ، در گذشته تقريباً 307 هـ . ق .
18. از علماى سده سوم وچهارم هجرى است ، در گذشته 329 هـ . ق.
19. از محمد بن ابراهيم بن جعفر نعمانى ، از علماى سده پنجم هجرى .
20. از ابوعلى فضل ابن الحسن الطبرسى ، در گذشته 538 هـ . ق ، اين تفسير تلخيصى است از تفسيرهاى ديگر او با نامهاى : مجمع البيان والكافى والشافى في التفسير .
21. از قطب راوندى ، سعيد بن هبة الله الحسن ، كه تا سال 562 هـ . ق زنده بود . وى فقيهى ثقه ومتكلمى توانا بود .
22. از رضى الدين على بن موسى بن جعفر بن محمد الحسينى ، در گذشته 664 هـ . ق . اين كتاب كاملاً علمى درباره آيات قرآنى نگارش يافته ودر آن با ديدگاه برخى عالمان ومفسران به مناقشه پرداخته است .
23. از محمد بن شاه مرتضى معروف به ملامحسن فيض كاشانى ، در گذشته 1091 هـ . ق .
24. از سيد هاشم بن سليمان بحرانى ، در گذشته 1107 هـ . ق .
25. از شيخ عبدعلى بن جمعة العروسي الحويزي ، در گذشته 1112 هـ . ق .

نوشتن دیدگاه