مقاله ها

 چون قرآن كتاب آسمانىِ واپسين آيينِ آسمانى است ، وچون خواستگاه احكام دين است ، وبالطبع برخى از آيات آن به صورت محكم ومتشابه ،عام وخاص ، مطلق ومقيّد ، مبهم ومبيّن مى باشند ، ونيز در شيوه بيانى اين متنِ مقدس ، حقيقت ومجاز ، كنايه وتصريح ، ايجاز واطناب ، ايهام وساير گونه هاى بيانى وصنايع ادبى به فراوانى وجود دارد ، ونيز چون ازحيث ادبى شگفت انگيزترين متن موجود به شمار مى رود ، لذا به طور مسلم نيازمند تفسير وشرح مى باشد . خداوند ـ تبارك وتعالى ـ در آيات قرآنى ، علاوه بر دريافت وحى ، وظيفه تفهيم و تبيين قرآن را نيز به عهده پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله وسلم) نهاده است : «إِنَّ عَلَيْنَا جَمْعَهُ وَقُرْءانَهُ فَإِذَا قَرَأنهُ فَاتَّبِعْ قُرْءانَهُ ثُمَّ إِنَّ عَلَيْنَا بَيَانَهُ ;(1) در حقيقت گردآوردن و خواندن آن بر عهده ماست . پس چون آن را برخوانديم (همان شيوه) خواندن آن را دنبال كن سپس توضيح [و تفسير [ آن ] نيز] بر عهده ماست» . نيز فرموده است : «وَأَنزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ ;(2) وقرآن را بر تو نازل كرديم ، تا براى مردم هر آنچه را به سوى ايشان نازل شده است توضيح دهى ; اميد كه آنان بينديشند» .
از زمان حيات رسول خدا(صلى الله عليه وآله وسلم) پديده تفسير آيات قرآنى به وجود آمد . آن حضرت گاه برخى معانى را بيان مى فرمودند و به ياران خود آموزش مى دادند ، وگاه براى برخى صحابه  ترديدها و ابهام هايى به وجود مى آمد واز آن حضرت مى پرسيدند ، وايشان نيز تعابير ومعانى قرآنى را تفسير مى كردند . گاه براى يك صحابى معناى : «حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الاَْبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الاَْسْوَدِ ;(3)تا رشته سپيد بامداد از رشته سياه [شب]برايتان نمايان شود ،» مبهم مى نمود ، وبراى ديگرى معناى آيه «وَفَاكِهَةً وَأَبّاً ;(4) وميوه وچراگاه» ، وصحابى ديگر معناى : «فَاطِرِ السَّمواتِ وَالاَْرْض(5) ; پديد آورنده آسمان ها و زمين» مبهم مى نمود ، كه رسول خدا(صلى الله عليه وآله وسلم) معانى ومفاهيم آيات را تبيين مى فرمودند ، يا به سبب كاوش هاى ادبى و واژگانىِ خودِ صحابه آن ابهام ها بر طرف مى شد . به هر حال ، تا زمانى كه رسول خدا(صلى الله عليه وآله وسلم) زنده بوده اند ، تمامى ابهامات تفسيرى را آن حضرت حل مى فرمودند ، اما پس از رحلت ايشان ، نياز به تفسير قرآن نمايان تر وملموس تر شد ، وصحابه آن حضرت از راه هاى زير به تفسير قرآن مى پرداختند :
يك : خودِ قرآن كريم : زيرا برخى اجمال ها ، ايجازها ، اطناب ها و . . . با آيات ديگر فهميده و تبيين مى شدند . در اين روش با تأمل در معانى آيات و درنگ كردن در الفاظْ معنا را درمى يافتند .
دو : روايات نقل شده از رسول خدا(صلى الله عليه وآله وسلم) : زيرا به فرموده قرآن ، رسول اكرم(صلى الله عليه وآله وسلم) ابهامات قرآن را براى صحابه آشكار فرمود .
سه : اجتهاد : برخى صحابه وقتى كه از دو مورد پيشين نتوانند بهره برگيرند ، به اجتهادهاى خويش روى مى آوردند و بر اساس رأى خود عمل مى كردند.در تاريخ تفسير قرآن كريم گزاره ها وگزارش هاى فراوانى وجود دارد كه همگى نشان از اجتهاد صحابه دارد .(6)
اميرمؤمنان على(عليه السلام) از برترين مفسران قرآن كريم پس از رسول خدا(صلى الله عليه وآله وسلم)بوده اند . در اين باره سخن ابن عباس مناسب اين مقال است : « . . . ودانش من و دانش تمامى صحابه حضرت محمد(صلى الله عليه وآله وسلم) در مقايسه با دانش على(عليه السلام) به سان قطره اى است در برابر آب هفت دريا . . .»(7) در اين باره در روايات اسلامى به گزاره هاى فراوانى برمى خوريم كه براى ما مايه بسى مباهات ودل آرامى هستند : از اميرمؤمنان(عليه السلام) چنين نقل شده است : «سلوني عن القرآن اُخبركم عن آياته فيمن نزلت وأين نزلت ;(8) درباره قرآن از من بپرسيد تا شمايان را آگاه كنم كه آيات آن درباره چه كسى وكجا نازل شده است» . همچنين در روايت ديگرى ، آن حضرت فرموده اند : «اگر خداى سبحان و رسول اكرم(صلى الله عليه وآله وسلم) رخصت مى دادند ، الف در فاتحه الكتاب را ، به اندازه بار چهل شتر شرح وتفسير مى نمودم» .(9)
چهار : مطابقت قرآن با ساير كتاب هاى آسمانى : اين عمل در قصص قرآنى وسرنوشت امت هاى پيشين بيشتر نمود مى يافت . برخى چهره هاى منفى تاريخ اسلام مانند : كعب الاحبار ، عبدالله بن سلام ومانند اين ها ، در اين باره دست به جعل وتزوير مى زدند وبرخى معانى ومفاهيم قرآنى را خلط مى كردند .(10)
پس از آن ، در دوران تابعين تفسير قرآن بر همان سياق وروش ادامه داشت ، تا آنكه پس از گسترش گستره جغرافيايى كشورهاى اسلامى ، تضارب آرا و تعاطى افكار فزونى يافت و مكاتب فكرى ومذهبى جديد پديد آمدند و به مرور زمان رو به فزونى نهادند . از آن دوران به بعد تفسير قرآن به دو شيوه عمده صورت مى گرفت : تفسير مأثور و روايى ، و تفسير به رأى .(11)
__________________
1. سوره قيامت : آيه 17 ـ 19 .
2. سوره نحل : آيه 44 .
3. صحيح بخارى : ج 5 ، ص 156 ، قوله تعالى: (كلوا واشربوا حتى يتبيّن لكم الخيط...). سوره بقره: آيه 187 .
4. الدر المنثور : ج6 ، ص521 ، ذيل آيه 31 سوره عَبَس .
5. تفسير طبرى : ج5 ، ص158 ، ذيل آيه 14 سوره انعام .
6. تفسير طبرى : ج6 ، ص368 . ذيل آيه 37 سوره توبه .
7. مناقب آل ابى طالب : ج 1 ، ص 310 و بحار الأنوار : ج89 ، ص105 .
8. عيون أخبار الرضا : ج 1 ، ص 73 و بحار الأنوار : ج 89 ، ص 79 .
9. الطرائف : ص 136 و بحار الأنوار : ج 89 ، ص 104 .
10. در اين باره نك : تفسير ثعالبى ، وتفسير الخازن ، كه به قصص قرآنى بيشتر توجه مى كردند .
11. در اين باره مطالعه اين منابع راهگشا هستند : التفسير والمفسرون ، التفسير ومنهاجه في ضوء المذاهب الإسلامية ، نشأة التفسير في القرآن الكريم والكتب المقدسة ، الاتجاهات الفكرية في التفسير ، و . . .

نوشتن دیدگاه