حضرت علی بن محمد ملقب به هادی عليه السلام دهمین امام شیعیان، در سال 212 هجری به دنیا آمد و به سال 254 هجری به شهادت رسید. آن حضرت تا سال 233 هجری در مدینه بود و از آن سال به بعد، به سامرا برده شد و تا پایان عمر در آن شهر زیر نظر حکومت زندگی میکرد.
امامت امام هادی عليه السلام نیز، مانند پدرش، از دورانی که ایشان هنوز کودکی بیش نبود، آغاز شد. این بار جامعه شیعه به راحتی امامت آن حضرت را پذیرفت، زیرا که با توجه به تجربه پیشین، مشکل مزبور حل شده بود. افزون بر آن، تصریح امام جواد عليه السلام به امامت فرزندش در هنگام خروج از مدینه به بغداد، هر گونه شبه های را از میان برد.
امام هادی عليه السلام در دوران چندین خلیفه، امامت شیعیان را عهده دار بود. در بیشتر این دوران، متوکل عباسی(خلافت از 232 تا 247) در مسند خلافت بود.
نخستین برخورد متوکل با امام هادی عليه السلام آن بود که در همان آغاز دوران خلافتش، یعنی سال 233 حضرت را از مدینه به سامرا آورد. آن زمان، سامرا، به جای بغداد، مرکز خلافت عباسی بود. هدف وی، تحت نظر گرفتن امام و رفت و شد شیعیان با آن حضرت بود. متوکل مانند خلفای پیشین، خطر شورشهای علویان را به خوبی احساس میکرد و با آوردن امام به سامرا، بنای جلوگیری از قیام شیعیان را داشت. البته متوکل، با حفظ ظاهر، کوشید تا محترمانه امام را به سامرا بیاورد. در آن جا هم، با احترام به وی و نگاه داری او در مجموعه دربار، سیاستی را مانند آنچه مامون نسبت به امام رضا عليه السلام داشت، در حدی ضعیف تر، در پیش گرفت. متوکل و درباریان در ظاهر به امام احترام میگذاشتند، اما به واقع مراقب رفتار امام بودند به طوری که شیعیان نمیتوانستند به آسانی با آن حضرت ارتباطی برقرار کنند.
به رغم احترام صوری، گاه و بی گاه متوکل دستور بازرسی منزل امام را میداد. در این میان، ارتباط شیعیان با امام به صورت مخفی برقرار بود و طبعا خبرهای تحریک کننده ای به متوکل میرسید. اما هر بار، در منزل امام، چیزی که شاهد فعالیت نظامی بر ضد حکومتباشد یافت نمیشد. یک بار، نیمه شب که به خانه امام ریختند، امام را بر سجاده و در حال خواندن قرآن دیدند. در همان حال، حضرت را نزد متوکل که در مجلس بزمش بود آوردند. امام اشعاری را در برابر زمزمه کردند که متوکل را به اضطراب انداخت. این اشعار درباره عاقبت دنیامدارانی بود که گمان مرگ نمی برند و بر آنند که همیشه در این دنیا پایدارند:
بر بلندای کوه ها شب را به سحر آوردند، در حالی که مردان چیره و نیرومندی از آنان پاس داری میکردند، ولی آن قله کوه ها برایشان سودی نبخشید.
از پناهگاه هایشان پایین کشیده شدند و در زیر خاک سیاه قرار گرفتند و چه بد جایی را برای رحل اقامت برگزیدند.
پس از آن که در قبرهای خود قرار گرفتند، فریاد زنی بر آنها بانک زد: کجا رفت آن بازوبندها، کو آن تاجها، کجاست آن زر و زیورها.
کجا رفت آن چهره ها که با ناز و نعمت پرورش یافته و مقابل آنها پرده های گرانبهای نازک آویخته بودند.
هنگامی که این سؤال از آنها میشود، قبرهایشان از طرف آنها جواب میدهد: آن چهره ها هم اکنون محل آمد شد کرمهای لاشخوار شده اند.
عمرهای دراز، خوردند و آشامیدند و اکنون پس از آن همه عیش و نوش، خود خوراک کرمها شده اند.
متوکل چند روز پیش از آن که کشته شود، دستور قتل امام را صادر کرده بود. اما پیش از آن که این دستور اجرا شود، خود در بسترش کشته شد و امام از توطئه او رهایی یافت.
در این دوران، مذهب تشیع سخت گسترده شده از نظر علمی، دانشمندان و راویان فراوانی در اختیار داشت. برخی از شیعیان، در دستگاه حکومت نفوذ کرده و در لحظه های دشوار به یاری شیعیان می پرداختند.
شمار راوایانی که احادیثی از امام هادی عليه السلام روایت کرده اند، به بیش از یک صد و هشتاد نفر میرسد. افزون بر آن، تحت نظر بودن امام، سبب شد تا بیشتر تماسها از طریق نامه باشد.
مهمترین نظام ارتباطی برای شیعیان، نظام وکالت بود. شیعیان برجسته و محدث و فقیه در هر شهر، از سوی امام به عنوان وکیل برگزیده میشدند و رسالت حل و فصل مسائل میان شیعیان با امام را به انجام میرساندند. این امور در دو قسمت علمی و مالی بود. افراد به دستور امام حقوق مالی خود را به وکلا پرداخت میکردند و آنها، یا اموال مزبور را به وکلای اصلی امام در بغداد و سامرا تحویل میدادند و یا به اجازه ایشان به مصرف میرساندند. ارسال پرسشها و گرفتن پاسخ هم بر عهده وکلا بود.
وکلای امامان در بغداد، کوفه، قم، نیشابور، یمن و مصر مستقر بودند. در این زمان، شیعیان فراوانی از مناطق مختلف ایران با ائمه در ارتباط بوده و وکلای آن حضرت در برخی از نقاط حضور داشته اند.
بخشی از میراث علمی امام هادی عليه السلام روایاتی است که در مسائل کلامی وارد شده و به ویژه در اصلاح اندیشه های کلامی شیعه است. بخش دیگری از میراث علمی آن امام، در زمینه دعا و راز و نیاز با خداوند است. ادعیه فراوانی از آن حضرت در کتاب های دعا وارد شده که افزون بر نیایش با خدا، مشتمل بر معارف الهی و شناخت حقیقت توحید نیز هست. در واقع، دعاها، به نوعی متون دین شناسی عرفانی و اعتقادی شیعه نیز هستند.
از اهداف دیگر دعا، ایجاد پیوند میان مردم و اهل بیت عليهم السلام است، شاهد این مطلب آن است که در دعاها صلوات بر محمد و آل محمد فراوان تکرار شده است. همچنین در ضمن دعاها، به تبیین مقام والای اهل بیت عليهم السلام نیز پرداخته شده و بر مکتب اهل بیت عليهم السلام به عنوان مکتب ناب و اصیل تکیه شده است.
باید در زندگی آن امام، به این نکته هم تصریح کرد که دشواری افراطی ها، در این دوره هم چنان ادامه داشت و مبارزه امام با آنها بسیار جدی بود. در این باره، روایات و اخبار مختلفی بر جای مانده است.
رسول جعفریان
