پرسش بيست و يكم: خداوند ما را آفريده چون ما را دوست دارد و دوست داشتن نوعى نياز به شمار مى رود; پس آيا خداوند نيازمند است كه ما را آفريده است؟
پاسخ: اين اشكال از آن جاناشى شده كه در معناى «محبّت» و نيز محبت خداوند، دقت كافى صورت نگرفته است. اميدواريم با توجه به مطالب ذيل مسأله روشن شود:
تعريف محبت
غزالى حبّ و بغض را اين گونه تعريف مى كند: «حبّ عبارت است از: ميل طبع به شيئى كه در ادراكش لذّت است و بغض عبارت است از: نفرت طبع به شيئى كه در ادراكش درد، تعب و سختى نهفته است».( )
«محبت عبارت است از ابتهاج به شيئى يا از شيئى كه موافق با طبيعت انسان باشد، اعمّ از اين كه آن شىء يك امر عقلى باشد يا حسى; حقيقى باشد يا ظنى».( )
بنابراين محبت يك نوع جذبه است كه ملاك آن ملايمتى است كه آن موجود با محبوب خود دارد. به بيان ديگر، محبت، در حقيقت حالتى است كه در دل يك موجود ذى شعور، نسبت به چيزى كه با وجود او ملايمت و با تمايلات و خواسته هاى او تناسبى دارد، پديد مى آيد.( )
نياز به محبت
آدمى نيازمند محبت است و در واقع، محبت يكى از اصيل ترين و اساسى ترين احتياجات روانى افراد به شمار مى رود.( ) تأمين نشدن اين احتياج، سبب پيدايش تشويش و اضطراب در افراد مى شود. كمبود و فقدان محبت، تأثيرات سوء و ضايعات دردناكى در روح افراد به وجود آورده، روابط آنان را با يك ديگر، تحت تأثير قرار مى دهد.( )
محبت، چراغ پرفروغ، براى فايق آمدن بر تاريكى تنهايى و عميق ترين نيازى است كه انسان ها همواره در طول تاريخ، در صدد يافتن راه حلى براى آن بوده اند. محبت راهى است به سوى هم شكلى و هم سانى و طريقى است براى دست يابى به كمال مطلوب. بنابراين دوست داشتن، نيازى اصيل براى آدمى بوده و هست و خواهد بود.( )
اسباب محبت
براى محبت، اسبابى ذكر شده است كه مهم ترين آن ها «حب ذات» است. نخستين محبوب نزد هر موجود عاقلى، نفس و ذات خودش است; زيرا چنان كه در تعريف محبت گفته شد، محبت به سبب ملايمات طبع به شيئى حاصل مى شود و روشن است كه هيچ چيز، ملايم و موافق تر از ذات هر موجودى، به خودش نيست; همان طور كه معرفت هر موجودى به خود، عميق تر از معرفت به غير خود است، بنابراين مى توان گفت: نخستين محبوب نزد هر موجودى، ذات خودش است. معناى «حب ذات» اين است كه در طبع هر موجود عاقلى، ميلى به دوام هستى اش وجود دارد; چنان كه كمال هستى نيز مورد توجه اوست; زيرا نقصان، فقدان كمال است و فقدان كمال، نوعى نيستى است و از آن جاكه موجود عاقل، از نيستى تنفر دارد، از فقدان كمال - كه نوعى نيستى است - متنفر است. از همين رو مى توان گفت: حب ذات; يعنى، ميل به دوام و كمال هستى.
محبت خدا
آميختگى فطرت انسان با محبت بيانگر محبت و عطوفت ذات اقدس الهى است; زيرا نمى توان پذفت كه بدون آن كه محبت در خداوند سبحان باشد، آن را در آدمى به وديعت بگذارد. آيا معنا دارد كسى چيزى به شيئى بدهد، بدون آن كه آن چيز را خود داشته باشد؟!
ذات نايافته از هستى بخش***كى تواند كه شود هستى بخش
ابوالحسن ديلمى مى گويد: «در حضور من، از يكى از فيلسوفان درباره پديد آمدن عشق سؤال شد، گفت: نخستين كسى كه عشق ورزيد، خداى متعال بود».( )
از سوى ديگر، چنان كه در نكته پيشين خاطر نشان كرديم، يكى از مهم ترين اسباب محبت، حب ذات است كه در هر موجود عاقلى وجود دارد. بنابراين خداوند هم به عنوان يك موجود ذى شعور، مى تواند ذات خود را دوست داشته باشد. اما غير از اين حب ذات، ما به آياتى از قرآن برخورد مى كنيم كه نشان دهنده دوستى و محبت خداوند به بندگانش است.( )
آيا اين محبت به غير از حب ذات است و اساساً آيا محبت خداوند، به همان معناى «محبت» انسان هاست؟
اولاً: محبت خداوند به بندگانش، از همان جهت حب ذات است; زيرا مخلوق از افعالى است كه از ذات او، نشأت گرفته و در واقع نشان دهنده اسما و صفات اوست.
خداوند متعال از آن جاكه ذات خويش را دوست مى دارد، هر چيزى را كه بيان كننده ذات است، نيز دوست مى دارد.( )
عين القضات همدانى در اين باب كلماتى شنيدنى دارد:
«دريغا به جان مصطفى اى شنونده اين كلمات! خلق پنداشته اند كه اِنعام و محبت او با خلق، از براى خلق است. نه از براى خلق نيست; بلكه از براى خود مى كند كه عاشق، چون عطايى دهد به معشوق و با وى لطف كند; آن لطف نه به معشوق مى كند كه آن با عشق خود مى كند. دريغا از دست اين كلمه! تو پندارى كه محبت خدا با مصطفى، از براى مصطفى است؟ اين محبت او از بهر خود است.»( )
ثانياً: حبّ خداوند به بندگان، به معناى يك حبّ انفعالى نيست كه در عالم مادى وجود دارد. حبّ خداوند به خويش - همان ادراك «خير» است - خداوند از آن جهت كه ذات او مدرك است به ذات، معشوق است( ) و چون فعل خداوند از ذات او جدايى ندارد، آن نيز مورد محبت خداوند است. بدين معنا كه خداوند، افعال خود را - كه مرتبط با ذات اوست - دوست مى دارد و چون مخلوقاتش، نتيجه فعل حضرتش هستند، آن ها را نيز دوست مى دارد; ولى اين حبّ به معناى انفعال نفسانى - كه در عالم مادى مطرح مى شود - نيست; بلكه بازگشتن به همان حب ذات است كه معناى آن ادراك خير و كمال است. اما ظهور اين محبت - به فرموده امام خمينى(رحمه الله) - همان بروز رحمت و كرامت به بندگان است.( ) به عبارت ديگر وقتى خداوند، به بنده اى از رحمت بى كران خود لطف مى كند، در حقيقت او را مورد محبت خويش قرار داده است.
با توجه به اين توضيحات، روشن مى شود كه معناى محبت خداوند به بندگان، همان ادراك خير و كمالى است كه از ذاتش مى جوشد و اين معنا مانند محبت ما انسان ها به يك ديگر نيست كه به نوعى در آن انفعال نفسانى هست و چون معناى محبت خداوند با آن چه ما به يك ديگر محبت مى كنيم. متفاوت است، نيازى كه در محبت ما وجود دارد اصلاً در محبت خدا معنا ندارد. ما براى رهايى از تنهايى و كسب كمالات و آرامش روحى و اتحاد با ديگران، نيازمند محبّتيم; و نفس ما در برابر آن منفعل و مبتهج مى گردد. اما محبت خداوند به بندگان، براى هيچ يك از اين امور نيست; چرا كه او نيازى به رهايى از تنهايى، به دست آوردن كمالات و... ندارد. او غنى بالذات است; محبت او به مخلوقاتش همان ادراك خير و كمالى است كه در ذاتش وجود دارد و مظاهر آن در همه هستى، پرتو افكن است.
