پرسش : در حالات حضرت اميرمؤمنان على(عليه السلام)، مى خوانيم كه يك وقت در نماز آن قدر غرق در عبادت و توجه به خدا بود كه تير از پاى مباركش بيرون آوردند و متوجه نشد ولى در جاى ديگر در حالت نماز توجه به سائل نمود و صداى او را شنيد و انگشتر به او بخشيد. اين دو حالت چگونه با هم جمع مى شوند؟
پاسخ: نخست سه مقدمه را بيان مى كنيم تا پاسخ اين پرسش روشن گردد:
1. جانشين و خليفه هر كسى بايد تمام كارهايى كه از عهده او ساخته است بتواند انجام دهد و از عهده وظايف و كارهاى محوله برآيد.مثلاً در يك مدرسه كسى به عنوان جانشين مدير، معرفى مى گردد كه بتواند كارهاى او را انجام دهد.
2. انبياى الهى به حكم قرآن جانشين خدا در روى زمين هستند:
(قالَ رَبُّكَ لِلْمَلائِكَةِ إِنِّي جاعِلٌ فِي الأَرْضِ خَلِيفَةً).( )
«پروردگارت به فرشتگان فرمود: من در روى زمين، جانشين قرار خواهم داد».
(يا داوُدُ إِنّا جَعَلْناكَ خَلِيفَةً فِي الأَرْضِ فَاحْكُمْ بَيْنَ النّاسِ).( )
«اى داود ما تو را جانشين خود در زمين قرار داديم، پس در ميان مردم، به حق داورى كن!».
در پاسخ سؤال هاى اول اين فصل روشن شد كه اميرالمؤمنين و ائمه طاهرين(عليهم السلام) نيز جانشينان خدايند چنان كه در زيارت هاى آنان نيز مكرراً آمده مانند: «السلام عليك يا خليفة الله».( )
3. انسان معمولى نمى تواند در يك لحظه، متوجّه به دو جاى متفاوت باشد و بين دو توجّه، جمع نمايد مثلاً در حاليكه توجه دانش آموز در كلاس به بيرون است نمى تواند در همان حال به حرف هاى استاد گوش بدهد براى همين اگر معلم از او سؤال كند كه چه مى گفتم؟ مى گويد: حواسم به بيرون بود و نشنيدم.
يا ممكن است در خيابان راه برويد و كسى به شما سلام كند و نشنويد چون فكرتان به جاى ديگرى متوجه است و حواستان نمى تواند در يك آن، متوجه به دو جا باشد، اما خداوند متعال اين گونه نيست بلكه به قدرت بى پايان خويش مى تواند در يك آن، به جميع عوالم وجود، متوجه باشد; زمزمه پرندگان و ناله درماندگان و همهمه ماهيان دريا و ذكر ذاكران و عبادت نمازگزاران همه را در يك آن مى شنوند و به همه پاسخ مى گويد; چنان كه در دعاهاى هر روز ماه رجب آمده است:
«لكل مسئلة منك سمع حاضر و جواب عتيد ; براى هر آنچه از تو سؤال شود از سوى تو گوشى شنوا و جوابى مهياست».( )
شنيدن كلام يكى او را از گوش دادن به كلام ديگرى باز نمى دارد و انجام دادن يك كار، مانع از انجام دادن كار ديگرى نمى شود. در بند نود و نه از دعاى جوشن كبير آمده است:
«يا من لا يشغله سمع عن سمع يا من لا يمنعه فعل عن فعل... ; اى آن كه شنيدن ]چيزى [او را از شنيدن ]چيزى[ ديگر مشغول نمى كند و كارى او را از انجام دادن كار ديگرى باز نمى دارد».( )
اكنون بعد از اين مقدمات مى گوييم: كسى كه جانشين خدا در روى زمين است و نماينده خدا در تدبير امور آفريدگان و رسيدگى به مخلوقات و واسطه خداوند و مخلوقات اوست، بايد بتواند به درد و مشكلات همه، رسيدگى نمايد. بنابراين، چنين انسانى بايد از طرف خداوند قدرتى داشته باشد تا بتواند در يك لحظه به تمام عوالم وجود و همه مخلوقات، عنايت داشته باشد و توجه به يكى او را از توجه به ديگرى باز ندارد. بايد بتواند در يك آن از تمام كارهايى كه روى زمين از بندگان سر مى زند آگاه باشد; چنان كه حضرت بقية الله(عليه السلام) در آن توقيع شريف فرمودند:
«انّا نحيط علماً بأنبائكم و لا يعزب عنا شيءٌ من اخباركم».( )
«ما از تمام رويدادهايى كه برايتان اتفاق مى افتد آگاهيم و هيچ خبرى از اخبار شما بر ما پوشيده نمى ماند».
حجت خدا بايد بر همه جا حاضر و ناظر باشد همان گونه كه در دعاى ندبه ا و را «وجه الله» خوانده:
«أين وجه الله الّذي إليه يتوجّه الأولياء ; كجاست وجه خدايى كه اوليا به سوى او روى مى آورند».( )
قرآن هم مى فرمايد:
(فَأَيْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللّهِ).( )
«پس به هر سو كه رو كنيد روى خدا آنجاست».
بنابراين خليفه خدا در همه جا حاضر و ناظر است.
قرآن كريم مى فرمايد:
(وَ قُلِ اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللّهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ).( )
«و بگو عمل كنيد; خداوند و رسول او و مؤمنان، اعمال شما را مى بينند».
آن مؤمنانى كه مى توانند از تمام اعمال پيدا و نهان ما با خبر باشند فقط دسته اى خاص هستند كه توانايى آن را دارند كه در يك لحظه به چندين مكان توجه داشته باشند وگرنه معلوم است كه مؤمنان معمولى از كارهاى مخفى ديگران خبرى ندارند; پس منظور از مؤمنان در اين آيه شريفه، همان ائمه هدى(عليهم السلام) هستند كه خلفاى راستين خداوند متعال مى باشند. در روايات نيز آمده است كه منظور از «مؤمنون» در اين آيه، اهل بيت هستند.( )
اميرالمؤمنين(عليه السلام) به حارث همدانى فرمود: «هر كس بميرد ]چه [مؤمن باشد يا منافق، من بر سر او حاضر مى شوم».( )
در يك لحظه ممكن است در عالم، چندين هزار نفر بميرند و وقتى آن حضرت مى توانند بر سر همه حاضر شوند كه قدرت جمع بين چند نشئه و عالم را داشته باشند. پس روشن شد كه اميرالمؤمنين(عليه السلام) در حال نماز وقتى به سائل كمك كردند، از توجه به خداوند متعال و استغراق در عبادت، فارغ نشدند بلكه در عين توجه به خداوند متعال و عبادت بدنى، بين اين دو عبادت (نماز و زكات) جمع نمودند و اگر بگوييم اميرالمؤمنين(عليه السلام) هنگام بخشش انگشتر، از توجه به خداوند غافل شده بودند، اين كارى نيست كه در تعريف و تمجيد آن آيه اى نازل شود و قدرت ولايت كليه الهيه به او اعطا شود. زيرا اين كار از عهده هر كسى بر مى آيد پس هنر و شاه كار آن حضرت در اين مورد، جمع بين دو عالم ملك و ملكوت و جمع بين توجه به خدا و بنده خداست و اين همان مقام وساطت بين خالق و مخلوق است كه قرآن فرموده:
(وَ ابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ).( )
«وسيله اى براى تقرب به سوى او (خداوند) بجوييد».
هم چنين كشيدن تير از پاى مبارك حضرت چون كارى غير عبادى است توجه به آن ننموده و در آن حال، استغراق در عبادت داشتند و نخواستند به اين امر، توجه شريف خود را معطوف دارند. لذا جمع بين اين دو قضيه براى جانشين خداى عزّوجلّ كارى آسان است، اگرچه از عهده احدى غير از آن بزرگواران برنيايد كه «لا يقاس بهم احد».( )
