مذهب شیعۀ دوازده امامی نقش بزرگی در نجات مسلمانان از عقاید بت پرستانه و تصورات منحرفانۀ غالیان داشته است و اگر مجاهدت های بزرگ مذهب شیعۀ دوازده امامی در رویارویی با غلو و غالیان نبود، محدود كردن تصورات انحرافی غالیان ممكن نبود. به زودی در ضمن مباحث، راه و روش واقع گرایانه ای كه مذهب تشیّع در این مساله پی گرفته است، روشن می شود. این روش منطقی باعث شد كه غلو به افراد اندكی منحصر شود... و اگر مذهب شیعۀ دوازده امامی نبود تصورات غالیان در میان مسلمانان گسترده می شد.
***
مهم ترین تصوّری كه شیعه در برابرش موضع گیری قاطع و كوبنده داشته، اندیشه ای است كه به خدا انگاری انسان می انجامد و ویژگی بندگی را از او سلب می كند. این اندیشه، در عدم تفكیك میان ماهیت الوهیت و ماهیّت بندگی  و جایگاه و ویژگی های خدا و انسان ریشه دارد.
تمامی دوازده امام شیعه از حضرت علی (علیه السلام) تا حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه) در صدها سخن از كلماتشان- كه در كتاب های حدیثی شیعه مكتوب شده- مقام و جایگاه انسان را روشن كرده اند و به این نكته تصریح كرده اند كه انسان هر چه هم در مراتب كمال انسانی رشد كند باز هم محال است كه از مقام بندگی به مقام الوهیت برسد و محال است كه به ویژگی های ذات پروردگار دست یابد.
سخنان دوازده امام شیعه در حقیقت همگی الهام گرفته از متون قرآنی و احادیث صحیح پیامبر است این سخنان تفسیر قرآن و كلمات پیامبر اسلام (صلّی الله علیه و آله) است. به همین جهت می توانیم شیوۀ قرآن و روش سنّت را به گونۀ روشن و آشكار در سخنان و جملات ایشان بیابیم و تاثیر قرآن و سنّت در سخنان ایشان ملموس است. ضروری است كه خوانندۀ محترم در سخنان ایشان تأمّل كند تا مشاهده نماید چگونه این سخنان از قرآن و سنّت پیامبر برداشت شده است.
آنچه كه ما در تمامی سخنان اهل بیت (علیهم السلام) می یابیم این اقتضا را دارد كه بندگی خداوند شامل تمامی موجودات می شود؛ خداوند در الوهیت یكتاست و این ویژگی تنها مخصوص پروردگار است. الوهیت تنها برای پروردگار و عبودیت برای غیر اوست و هر چه غیر خداست بندۀ اوست. اساس انحراف غالیان در خدا دانستن انسان و یا دادن برخی از ویژگی های خداوند به بندگان، نمایان می شود. سخنان بسیاری از امامان دوازده گانۀ شیعه وارد شده كه تاكید می كنند صفت عبودیت شامل تمامی موجودات غیر از خداست. علت این همه تاكید و سفارش این بوده كه غالیان- لعنت خدا بر آن ها-  ادعا كرده بودند كه ائمۀ شیعه خدا هستند و یا یكی از ویژگی های پروردگار را برای آنان مدعی شده بودند. سخنان اهل بیت (علیهم السلام) تمركز زیادی بر تبیین و تاكید بندگی ائمه برای خداوند داشته است. امامان شیعه تمامی راه ها را پیمودند و با شیوه های گوناگون تبیین و تعبیر، بندگی خود را برای خداوند، خاكساری كامل در برابر پروردگار و تبیین صفت انسان بودن برای خود را، نشان داده اند.
ائمۀ شیعه در نشان دادن حقیقت ویژگی عبودیّت و خضوع برای خدا در خود، تلاش بسیاری كردند. تمامی این فعّالیّت ها به دلیل این بوده كه تمركز اساسی غالیان بر پایۀ نفی ((حقیقت بندگی)) از ائمه بوده است. این قاعدۀ اساسی دیدگاهی است كه تمامی اندیشه های انحرافی غلو آمیز از آن سرچشمه می گیرد. خاكساری در برابر مقام پروردگار در سخنان تمامی ائمه- از حضرت علی (علیه السلام) تا حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه)- مشهود است. این حقیقت مساحت زیادی از كتاب های حدیثی شیعۀ دوازده امامی را به خود اختصاص داده است.
ائمه، در میان صدها روایت در كتاب های شیعۀ دوازده امامی، حقیقت صفت بندگی در خود را بیان كرده اند. ما سعی می كنیم تا برخی اقوال روایت شده از ایشان را در تشریح این حقیقت، بیان كنیم. ضروری است خوانندۀ محترم اثر مهمّ سخنان امامان را در پاك سازی تصوّرات بت پرستانۀ غالیان فراموش نكند و همچنین نقش اصحاب ایشان را به یاد داشته باشد زیرا كوشش و تلاش آنان ، در حفظ، مراقبت و تدوین این احادیث باعث شده تا امروز چنین روایاتی در اختیار ما باشد.
هدف ما از ارائۀ دیدگاه های امامان شیعه این است كه خوانندۀ این بحث درك كند، این سخنان در برابر جریان غلو و غالیان بیان شده است. غالیانی كه عالمان شیعه همگی به كفرشان فتوا داده اند. ولی ما برای برادران وهّابی خود متأسفیم كه سخنان امامان شیعه را درك نكرده اند. آن ها گمان می كنند كه این سخنان، نه در رویارویی با غالیان كه در مواجهه با شیعه بیان شده است و به همین جهت هم در كتاب های وهّابیان این سخنان را تحت عنوان ((سخنان امامان دوازده گانه در مذمّت مذهب شیعۀ دوازده امامی)) جمع آوری كرده اند.
اگر وهّابیان به مشكل خلط میان شیعۀ دوازده امامی و فرقۀ غالیان گرفتار نبودند، هیچ گاه چنین اشتباه بزرگی را مرتکب نمی شدند، ولی بعد از سیطرۀ مشكل خلط بر اندیشۀ وهّابی چنین لغزشی چندان هم دور از ذهن نیست.
***
اكنون صفت ((بنده بودن امامان شیعه)) را از میان سخنان خودشان ارائه می كنیم. سخنانی كه مذهب شیعۀ دوازده امامی به آن ایمان دارد. امام جعفر صادق (علیه السلام) از پدران بزرگوارش این گونه نقل كرده: ((پیامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) می فرمایند: مرا از حقّم بالاتر نبرید، زیرا خداوند تعالی پیش از این که من را به پیامبری برگزیند، بندۀ خود قرار داده.))[56]
امامان شیعه در ارائۀ این حقیقت یعنی ((خدا مرا بندۀ خود قرار داد)) به تفصیل سخن گفته اند. زیرا این سخن نشان می دهد كه مقام انسان هر چه هم به درجه های بالای كمال برسد، همان مقام بندگی خداوند تعالی است. امام علی (علیه السلام) این گونه می فرماید: ((...مبادا دربارۀ ما غلو كنید. بگویید: ما بندگان پرورش یافتۀ (خدا) هستیم...))
واقعیتی كه حضرت علی (علیه السلام) به آن اشاره كرده است، همان حقیقت اساسی و محوری در اعتقاد تمامی پیروان مذهب تشیّع دوازده امامی است.
كسی كه به كتاب های شیعۀ دوازده امامی مراجعه كند، اهتمام شدید امامان شیعه را در توصیف خود به بندگی خداوند می بیند. آنان اصرار داشتند بگویند كه بنده و پرورش یافتۀ خداوند هستند. تمامی كتاب های شیعۀ دوازده امامی هنگامی كه ویژگی های امامان شیعه را بیان می كند، از این حقیقت یاد می كند.
این صفت یعنی صفت بندگی خداوند یكی از ویژگیهای مهم امامان شیعۀ دوازده امامی بوده است. كتاب های شیعه هم در بسیاری از مواقع، به تبیین این ویژگی پرداخته است، تا جایی كه این حقیقت در جان هر شیعۀ دوازده امامی تثبیت شده و به واقعیّتی زنده و حقیقی تبدیل شده است.
هنگامی كه من به سخنان امامان شیعه، دربارۀ این حقیقت مراجعه می كنم با دقّت و تأمّل سخنان عالمان شیعۀ دوازده امامی را با كلام امامان دوازده گانه مطابقت می دهم و در نتیجه میان این دو تطابق كامل می بینم؛ آنچه عالمان شیعه بیان كرده اند عین كلامی است كه ائمه تبیین نموده اند. مسالۀ بندگی امامان شیعه، به یكی از حقایق اساسی در این مذهب با عظمت تبدیل شده است. این حقیقت به شكلی مطرح شده كه تمام زندگی شیعیان را جهت دهی كرده، در هر مساله ای همراه آنان است و شب و روز با آنان زندگی می كند. بنابراین در چنین فضای فكری، اعتقاد غلو و شخصیت های غالیان، در اعتقاد شیعه نسبت به امامان، هیچ جایگاهی ندارد.
میان شیعۀ دوازده امامی و گروه اندك و منحرف غالیان كه از سوی امامان شیعه طرد شده اند، موانع محكمی فاصله شده است. تصورات بت پرستانۀ غالیان باطل شده و از بین رفته است. ما دوره ای طولانی با این مذهب زندگی كرده و از نزدیك آن را لمس كرده ایم؛ آن چه در عالم واقعیّت های مذهب تشیّع باقی مانده، اعتقاد به بندگی امامان شیعه است.
هر شیعۀ دوازده امامی سخن امام هشتم خود امام رضا (علیه السلام) را درك می كند و به آن ایمان دارد. ایشان می فرمایند: ((كسی كه امیرمومنان (علیه السلام) را از بندگی خدا بالاتر ببرد، جزو كسانی است كه خداوند بر او خشم گرفته و جزو گمراهان است.))[57]
هر شیعۀ دوازده امامی به سخن امام رضا (علیه السلام) ایمان دارد و تفكیك كامل میان مقام الوهیّت و بندگی و میان ویژگی های پروردگار و بندگان را می پذیرد.
بندگی امام علی (علیه السلام) نخستین و بزرگ ترین مسأله در اندیشۀ مذهب تشیّع است. معتقدین به مذهب تشیّع به سخنان یازده امام بعد از امیرمومنان (علیه السلام) ایمان دارند. این سخنان همگی الوهیت و هر گونه ویژگی پروردگاری را از امام علی (علیه السلام) نفی كرده و برای ایشان صفت بندگی و خاكساری در برابر پروردگار را اثبات و تقریر می كند.
هر معتقد به مذهب شیعۀ دوازده امامی به این سخن برگزیده از كلمات امام رضا (علیه السلام ) ایمان دارد. ایشان می فرمایند:
((... آیا علی (علیه السلام) همانند دیگران نمی خورد و نمی آشامید؟ آیا همانند سایر انسان ها ازدواج نمی كرد و محدث نمی شد؟ با تمام این احوال او در برابر خداوند نمازگزاری خاكسار و متواضع بود و به درگاه الاهی بسیار دعا و توبه می كرد. آیا با این ویژگی ها او می تواند خدا باشد؟ به خدا قسم اگر با این اوصاف ایشان خدا باشند، پس همۀ شما هم خدا هستید؛ زیرا در این خصوصیات كه همگی بر مخلوق بودن دارندۀ آن دلالت دارند، با حضرت علی (علیه السلام) مشتركید.))[58]
همین سخنان به شكل شفاف و صریح در كلمات عالمان شیعه هم آمده است[59] كه در حقیقت ازسخنان امامان در تبیین بنده بودن خود برای خداوند سبحان برگرفته شده اند. سخنان امامان شیعه هم به نوبۀ خود از كتاب و سنّت سرچشمه می گیرد. این حقیقت اساسی در تمامی كتاب های شیعۀ دوازده امامی تجلّی یافته است و همچنین در زندگی روزمرۀ شیعیان امروزی هم نمودار است.
***
روشن کردن این حقیقت، نیازی ضروری است. تا وهّابیت از اتهام شیعه به خدا بودن امامان، درمان شود. به همین جهت هم هدف ما از نوشتن این كتاب فقط نجات وهّابیان از این تهمت خطرناك و بزرگ بوده است. شیعه هم برای محافظت از آرمان وحدت اسلامی نیازی ضروری به پذیرش نجات وهّابیان از این مشكل دارد، هر چند وهّابیان با مطرح كردن این تهمت بزرگ به شیعه ستم روا داشته اند.
***
پیش از نشان دادن تلاش فراوانی كه عالمان شیعه در مبارزه با غلو و غالیان انجام داده اند،[60] دوست دارم حقیقت دیگری را مطرح كنم  كه در روشن سازی موضع شیعه در برابر غلو و غالیان و در نشان دادن نقش عالمان شیعه در حفاظت مسلمانان از گرایش به غلو و غالیان، ما را یاری می كند و نیز به ما كمك می كند تا موضع عالمان شیعه را دربارۀ تمامی باورها و تصوّرات غلو آمیز و انحرافی فرقۀ غالیان بشناسیم.
این حقیقت بیان می كند كه سخنان امامان شیعه -كه مقداری از آنان را نقل كردیم- در نفی صفت الوهیت از امام علی (علیه السلام) نیروی پیش برندۀ قدرتمندی در زندگی شیعیان بوده اند و به خوبی به هدف خود را در تحریك درونی شیعیان بر ضد تصورات و اعتقادات انحرافی غالیان رسیده اند. اعتقاداتی كه هیچ گونه هماهنگی با عقاید برخواسته از كتاب و سنّت شیعه ندارد.
این دیدگاه ها، به واقعیتی قابل لمس و محسوس تبدیل شده است و هر كس كه با شیعیان زندگی و نشست و برخواست كند این حقیقت را درك می كند. من سیزده سال در میان شیعیان زندگی كرده ام و كاملا درك كرده ام كه این سخنان، چگونه شیعیان را در تعاملشان با حضرت علی (علیه السلام)، به اعتدال و میانه روی، سوق داده است. این كلمات، میان شیعه و هر عقیدۀ ناسازگار با كتاب و سنّت فاصله انداخته است. شیعۀ دوازده امامی با استناد به روایات صریح پیامبر (صلی الله علیه و آله) در تصریح به امامان دوازده گانه[61] و لزوم پیروی از آنان و تمسّك به ایشان، توجّه بسیاری به اجرای عملی سخنان امامان دارد زیرا امامان شیعه هیچ گاه با كتاب و سنّت مخالفت نمی کنند، به همین جهت هنگام ارایۀ روایات مطرح شده از امامان شیعه دربارۀ اثبات بندگی خود برای خداوند[62]، تنها سخنانی را که به زبان مطرح  شده، بیان نمی كنیم بلكه این دیدگاه ها در جان و زندگی شیعیان پایدار شده است. این احادیث سخنانی نیستند كه فقط بر زبان شیعۀ دوازده امامی تكرار شوند و عینیّت زندگی آنان دور باشند بلكه به باوری مثبت تبدیل شده که شیعیان آن را باور راسخ دارند.
تا این جا تصویری برگرفته از مرحلۀ اول بررسی مذهب شیعه را ارائه داده ایم. اكنون به تبیین مرحلۀ دوم در بررسی این مذهب می پردازیم.

- پاورقی -

[55])ما این بخش و سایر بخش ها را كه بیانگر موضع شیعۀ دوازده امامی در برابر غلو و غالیان است، در كتاب مستقلی با نام ((موقف الاثنی عشریة من الغلو و الغلاة)) بررسی كرده ایم. و در این كتاب خلاصه ای از بخش نخست كتاب مذكور را بیان خواهیم كرد.
[56]) عبد الحلیم الجندی در كتابش به نام ((الامام الصادق)) برخی روایات منقول از امامان دوازده گانۀ شیعه را نقل می كند. این روایات تاكید دارند كه اهل بیت (علیهم السلام)  بندگان خدا هستند.
[57]) ر.ك به روایاتی كه عبد الحلیم الجندی در كتاب ((الامام الصادق)) نقل كرده است. این روایات از اهل بیت (علیهم السلام ) روایت شده اند و میان مقام الوهیت و عبودیت تفكیك قایل می شوند.
[58])همان
[59]) ما بیشتر این سخنان را در كتاب ((رحلتی من الوهّابیة إلی الاثنی عشریة))؛ در ضمن بحث از حقایق هشت گانۀ مذهب شیعۀ دوازده امامی، مطرح كرده ایم.
[60]) ما این تلاش های ارزشمند را در كتاب ((موقف الاثنی عشریة من الغلو و الغلاة)) بیان كرده ایم.
[61] ) این متون در کتاب صحیح بخاری و صحیح مسلم وجود دارد و ما در کتابمان به نام «رحلتی من الوهابیة إلی الإثنی عشریة» هنگام بررسی حقیقت ششم از حقایق تشیّع، این روایات را مطرح کرده ایم.
[62] ) این متون را در کتابمان «موقف الإثنی عشریة من الغلو و الغلاة» مطرح کرده ایم.

نوشتن دیدگاه