آيا در فتوحات دوران خلفا به مسائل دينى اهتمام مى‌ورزيدند و يا هدف اصلى آنان به دست آودن غنايم جنگى و رسيدن به غلامان و كنيزان بوده است، براى آگاهى خوانندگان گرامى، چند مورد از فتوحات را كه اهداف اصلى فاتحان را روشن مى سازد ذكر مى كنم:
تأسف به سبب از دست دادن غنايم:
عبد الرزاق استاد بخارى مى نويسد: در يكى از جنگ ها، به دنبال امانى كه مسلمانان به كفار داده بودند، همگى اسلام آوردند، فاتحان به ظاهر اسلامى به جاى آن كه از مسلمان شدن عده اى بدون جنگ خوش حال باشند، به خاطر از دست دادن غنايم ابراز تأسّف مى كردند و فرمانده آنان فضيل رقاشى با صراحت اظهار داشت: غنايمى را كه نزديك بود به چنگ آوريم از دست داديم«ففاتنا ما كنّا أشرفنا عليه من غنائمهم» !(مصنف عبد الرزاق ج 5، ص222 شماره 9436.)
متاركه جنگ پس از رسيدن به غنايم:
در فتح آفريقا، مردم مشاهده كردند كه هدف اصلى مسلمانان رسيدن به غنايم جنگى است; از عبد اللّه بن سعد فرمانده لشگر اسلامى درخواست كردند كه در برابر دريافت اموالى، شهر آنان را ترك كنند، وى نيز اين پيشنهاد را پذيرفت و بدون اين كه كسى را بر آنان بگمارد آن جا را ترك كرده و به مصر باز گشتند. و اموالى كه نصيب مسلمانان گرديد به قدرى زياد بود كه سهم هر سواره نظام سه هزار دينار و پياده نظام هزار دينار شد. «طلبوا إلى عبد اللّه بن سعد أن يأخذ منهم مالاً على أن يخرج من بلادهم فقبل منهم ذلك ورجع إلى مصر ولم يولّ عليهم أحداً»(فتوح مصر وأخبارها، ص 312.)
مصالحه در برابر پرداخت كنيزان شيرده:
و در فتح نوبه، واقع در جنوب مصر، عبد اللّه بن سعد حاضر مى شود طى قرار دادى از جنگ با آنان منصرف شود به شرط آنکه ساليانه تعدادى غلام و كنيز به مسلمانان به پردازند و مسلمانان نيز مقدارى گندم و عدس در اختيار آنان قرار دهند.
گفته مى شود كه در اين قرار داد مردم نوبه ملتزم شدند كه ساليانه چهارصد كنيز به پردازند كه سيصد و شصت تن سهم مسلمانان و چهل نفر سهم حاكم منطقه باشند،بعضى از بزرگان چنين مى پنداشتند كه 17 نفر از كنيزان بايد شير ده باشند. ويقال: بل على أربعمائة رأس في كلّ سنة منها لفيء المسلمين ثلاثمائة رأس وستون رأساً ولوالي البلد أربعون رأساً. قال: فزعم بعض المشايخ أن منها سبعة عشر مرضعاً; فتوح مصر وأخبارها، ص 318.
خوشحالى به خاطر غنايم و كنيزان زيبا:
حسّان بن نعمان در سال 78 پس از فتح آفريقا غنايم زيادى به عبد الملك ارسال كرد، خوشحالى وى به غنايمى بود كه حسّان براى او فرستاد و هم چنين دل خوشى آنان به كنيزان بربر بود كه در زيبايى بى نظير بودند، گويند: عبد العزيز بن مروان 200 كنيز از اسيران را از حسام گرفت كه برخى از آنها به هزار دينار ارزش داشت.(فتوح مصر وأخبارها، ص 318.)
پرداخت غنايم به بستگان خليفه:
در جريان فتح آفريقا، عثمان حاضر مى شود خَُمس غنايم را به مروان بن حكم بدهد:أعطى عثمان مروان الخمس في تلك الغزوة ( فتوح مصر وأخبارها، ص 329.
بنا به نقل بلاذرى:خمس غنايم به دويست هزار دينار معامله شد و عثمان تمامى آن را به مروان بخشيد و اين كار عثمان مورد اعتراض مردم قرار گرفت.فابتاع الخمس بمائتي الف دينار فكلم عثمان فوهبها له فأنكر الناس ذلك على عثمان.الانساب، ج 5، ص 27ابن كثير مى نويسد: با مردم آفريقا به دو ميليون و بيست هزار دينار مصالحه شد و عثمان همه اين اموال را در يك روز به خاندان حكم يا مروان بخشيد.صالحه بطريقها على الفي الف دينار وعشرين الف دينار، فأطلقها كلّها عثمان في يوم واحد لآل الحكم ويقال: لآل مروان الانساب، ج 5، ص 27
محوریت فتوحات خلفا
از مطالعه موارد فوق دانسته میشود چنانکه در کتب تاریخ ثبت وضبط شده و احدی نمی تواند آن را انکار کند ،
با این همه مدارک و منابعی که از تاریخ به دست ما رسیده که غرض فاتحان از کشور گشائی ها ترویج اسلام نبود بلکه بدست آوردن غنائم و کنیزان بود آیا این کار خلفا ارزشمند بود ؟آیا می توان اسم این را ترویج اسلام نامید و اگر این طور بود این جنگ ها با جنگ مغول ها و نادر شاه چه فرقی داشت.
در سال سیزدهم در زمان خليفه دوم فرمانده اين جنگها معمولاً مغيرۀ بن شعبه است که در همه جنگها و کارهاي صدر اسلام دست راست خليفه دوم بوده است و يکي از کارهای سال سیزدهم اين است که در يک روز صد هزار نفر را کشتند و ابن اثير درباره جنگهاي خليفه دوم با ايرانيان مي نويسد « وَ مَا کَانَت بَينَ المُسلِمِينَ و الفُرُسِ وقعۀ » هيچ جنگي بين مسلمانان و ايرانيان نبود که بعد از آن جنازه ها مانند اين جنگ برجا بماند ، سابقه نداشت که اين همه جنازه روي زمين بماند و استخوان کشته ها مدت طولاني باقي ماند و کشته ها « وَ کَانُوا يُحذِرُونَ القَتلَ مِائَۀَ أَلفٍ » کشته هايي که در آن روز بود صد هزار نفر تخمين زده ميشد .
در تمام جنگهاي ده ساله پيامبر اکرم فقط حدود 200 يا 300 نفر کشته شدند ولي اينها در يک جنگ صد هزار نفر را مي کشند ؟!!!
اين مطلب در تاريخ ابن اثير جلد 2 صفحه 90 و ابو عبدالله حميري اين مطلب را در صفۀ جزيرۀ اندلس جلد 1 صفحه 17 در سال سيزدهم زمان خليفه دوم نقل کرده و همچنين در ديگر کتب اهل سنت نقل شده است .
در سال 14 در زمان خليفه دوم که جنگ با ايرانيان است ، در اين جنگ هم 40 هزار نفر از ايرانيان را مي کشند و از اين نمونه ها بسيار است و طبري در تاريخ خود جلد 2 صفحه 242 و ابن اثير جزري در الکامل جلد 2 صفحه 330 و نويري در نهايۀ العرب جلد 19 صفحه 138 و ابن خلدون در مقدمه خود جلد 2 صفحه 135 اين مطلب را نقل کردند که مي گويد لشگريان احتياطي که از آنها بودند فرار کردند و بصورت نامنظم در بيابان براه افتادند و مسلمانها اين لشگر احتياط را تيرباران کردند بصورتي که حتي يک نفر از آنان باقي نمانده بود و اينها اصلاً در جنگ هم نبودند ولي همه را کشتند که سي هزار نفر بودند و اين در اصل جنگ نبوده است و در اصل جنگ هم ده هزار نفر در آن روز کشتند و اين غير از کساني که است در روزهاي قبل کشته شدند و جمعاً در يک روز 40 هزار نفر را کشتند .
اين جنگها به چه علت بوده است ؟ چرا خليفه دوم تلاش داشت تا ايران را فتح کند ؟ آيا واقعاً هدف عمر از اين جنگها گسترش اسلام بوده است يا نه ؟ رواياتي داريم که هدف عمر را مشخص ميکند که به هيچ وجه گسترش اسلام هدف نبوده است چون اگر اين هدف را داشتند اين همه کشتار معنايي نداشت ، اگر اين صد هزار نفري را که کشتند اسير مي کردند همه مسلمان مي شدند و دين اسلام را مي پذيرفتند .
روايتي است که ذهبي در سير أعلام النبلي نقل ميکند از جنگي که مغيرۀ فرمانده آن بوده است و مي گويد: زماني که مغيرۀ در جنگ قادسيه فرمانده مسلمانان بود بطرف فرمانده فارس ها رفت و فرمانده فارس به او گفت: که ما قصد جنگ با شما را نداريم و ما قومي مجوس هستيم دوست نداريم که با شما بجنگيم ولي او گفت : شما سرزمين ما را نجس کرديد و حرفهاي زيادي بين او و مغيرۀ رد و بد شد و مغيره در اين سخراني به او گفت : اگر درباره غذا با تو حرف زدم چون ما در سرزمين خود چيز زيادي نيافتيم که سير شويم ولي وقتي که به اينجا آمديم ديديم که آب و غذا در اينجا فراوان است بنابراين از اينجا نمي رويم مگر اينکه اين آب و غذا بين ما و شما تقسيم شود .سير اعلام النبلي ـ جلد 3 ـ صفحه 32
معلوم مي شود که انگيزه و هدف اينها از فتوحات گسترش اسلام نبوده است ، خيلي از ايراني ها تا قرن دوم و سوم مسلمان نشده بودند و خيلي از جنگها در زمان هشام بن عبد الملک و فرزندان و برادران او اتفاق افتاده است و حتي در آن زمان هم ايراني ها مسلمان نشده بودند و حتي الآن هم بين ايرانيان عده اي مجوسي هستند ، اگر هدف آنها گسترش اسلام بود اينقدر کشتار اتفاق نمي افتاد .
تحلیل نهایی
اكثر قريب به اتفاق(جز تعداد انگشت شمار) لشكريان عمر براي دستيابي به غنائم جنگي و پر كردن جيب و تهيه ي لقمه ناني به جنگ مي آمده اند و به خصوص كه اسم و آوازه ي ايران وخزائن وذخارف آن را شنيده بودند. يعني اكثر سپاهيان عمر مانند سلمان،اباذر،عمار و مقداد نبودند كه با ايمان و اعتقادي راسخ به خدا و قيامت بينديشند، و با تمام وجود براي اسلام و گسترش آن جنگ كنند؛ بلكه به شهادت تاريخ اكثر آنان به فكر غنائم بوده اند و صرفا براي رسيدن به مطامع مادي مي جنگيدند كه دو نمونه ذيل شاهد بر اين مدعاست:ترغيب عمر به غنائم آل كسري
(...ثم أن عمر(ره) ندب الناس إلي العراق فجعلوا يتحامونه و يتثاقلون عنه،حتي هم أن يغز و بنفسه، و قدم عليه خلق من الازد يريدون غزوالشام فدعاهم إلي العراق و رغبهم في غنائم آل كسری)سپس عمر مردم را به جنگ با عراق (ايران)فرا خواند،ولي مردم توجهي به فرا خواني عمر نكرده و از جاي خود حركت نكردند.وقتي عمر بي توجهي و بي ميلي مردم را در جنگ با ايران مشاهده كرد ،گفت:اگر شما به جنگ نمي رويد من خودم به تنهايي خواهم رفت .در همين گيروداربودكه گروهي ازقبيله ي ازد به قصد جنگ در شام در حركت بودند،عمر آنان را به عراق (كه قسمتي از ايران بوده است)گسيل داد و به غنائم آل كسري تر غيبشان كرد.
قرار داد عمر با جريربر سر غنائم ايران
مثني بن حارثه در حيره (عراق)مردم را به جهاد عليه ايران تحريك مي كرد و به غارت خزائن ملوك ساساني تطميع مي نمود .از جمله كساني كه براي غارت آبادي ها و خزائن ايران مأمور شد جريربن عبد اللة بجلي بود كه اتباع زيادي داشت . وقتي عمر او را براي جنگ با ايران فرا خواند ،جرير با عمر قرارگذاشت به اين شرط به جنگ مي رود كه ربع يا يك چهارم غنائم را براي خود واتباعش بردارد وعمر اين شرط را پذيرفت و جرير به سوي ايران حركت كرد .
...وقدم جرير بن عبدالله من السراة في بجيله فسأل أن يأتي العراق علي أن يعطي و قومه ربع ما غلبوا عليه فأجابه عمر إ لي ذلك فسار نحو العراق هنگام جنگ با عراق جرير بن عبدالله نزد عمر آمد ورفتن به جنگ را مشروط به اختصاص ربع غنائم براي خود وگروهش نمود وعمر اين شرط را پذيرفت. آنگاه به جانب عراق رهسپار شد.

سید محمد سقازاده
موسسه جهانی سبطین علیهماالسلام

نوشتن دیدگاه