شرط اوّل: خلوص نيّت است، همچنانكه گفتيم انتظار فرج از افضل و احبّ عبادات نزد خداوند احديّت است، و از جمله شرايط مقرره در هر عبادتى ــ كه هم در صحت آن، و هم در قبولى آن و هم در تكميل آن تأثير دارد ــ خلوص در نيّت آن عبادت است.
توضيح و بيان آن به وجه اختصار بر اين عنوان است: در هر عملى از عبادات؛ آن امرى كه داعى و محرك واقعى براى انسان مى شود كه بر آن عمل اقدام نمايد؛ به عنوان كلّى بر يكى از وجوه زير است، گر چه هريك از آن وجوه مراتب و اقسامى دارد.
وجه اوّل: آنكه آن چيزى كه داعى و باعث بر عمل است ملاحظه اصلاح امور دنيوى است، و اين به دو عنوان است:
عنوان اوّل: آنكه در عمل قصد و نيّت؛ محض رسيدن به امر دنيوى باشد، بدون آنكه در آن رضاى الهى را تصور نمايد، و اين مانند مزدور و اجرت بگيرى است كه قصدش در عمل خود گرفتن اجرت است، بدون ملاحظه شخص اجرت دهنده، يا مانند حال مريضى كه در خوردن دوا قصد او محض خاصيّت آن است، بدون آنكه خشنودى احدى را در آن ملاحظه كند.
پس هرگاه در واقع و حقيقت؛ در مقام عبادت قصد بنده همين نحو باشد، اين عبادت بطور كلّى از درجه خلوص خارج است، و علما در چنين حال به بطلان صورت عبادت حكم فرموده اند.
عنوان دوّم: آنكه در عبادت قصد رضاى الهى است، و لكن رضاى الهى را وسيله حصول امر دنيوى قرار مى دهد، يعنى: چون معرفت پيدا نموده كه خداوند عالم اين عبادت و اين عمل خاص را ـ مثلا ـ دوست مى دارد، به قرينه آنكه به آن عمل امر يا راهنمائى فرموده، پس بجا مى آورد كه رضاى الهى به آن حاصل شود، و خداوند بوسيله آن عمل امر او را اصلاح فرمايد.
پس اگر چنانچه در كليّه عبادات؛ نيّت و قصدش چنين باشد، يعنى اصل عبادت او در هر مقامى و به هر عنوانى چه واجب و چه مستحب همان حصول امور دنيوى و وصول به مقاصد آن است كه همگى راجع به دنيا است مانند رياست و راحت طلبى و لذّت جوئى و امثال اينها، پس اين عبادت; عبادت شيطانى است، كه عبادت شيطان نيز در آن مدّت متمادى به همين عنوان بوده، پس عاقبت چنين كسى همچون عاقبت او خواهد شد، و از زمره اهل اخلاص بطور كلّى خارج است.
و لكن اگر اين نوع قصد در امور اضطرارى باشد، يعنى در بعضى از حوائج دنيوى چون اداء قرض يا رفع امراض يا رفع پريشانى و امثال اينها به بعضى عبادات بر همان وجهى كه دستور شده است؛ متوسّل مى شود، پس اگر نيّت در آن عبادت و اعمال خاصّه ــ از ذكر يا نماز يا غير آنها ــ رضاى الهى باشد و آن اعمال را وسيله اصلاح امر دنيائى قراردهد، اين كمترين درجه خلوص مى باشد، و علماء به صحت اين عمل به وجه مزبور حكم فرموده اند، خصوصاً به ملاحظه تأكيدى كه در بعضى از اخبار، بلكه در بعضى آيات شده است كه در حوائج و شدائد توسّل به آن اعمال خاصّه نمايند.
و لكن در اين وجه مزبور بعضى از احكام آن؛ از مسائل تقليدى و فقهى است، كه براى حكم آن در مقام عمل بايد به كتب فقهى رجوع شود، و در اينجا غرض ما به عنوان تذكّر بود.
وجه دوّم: آنكه انگيزه عمل او؛ محض فوائد اُخروى باشد؛ مانند رسيدن به مقامات عاليه بهشت، يا نجات از دركات آتش و دوزخ.
پس بنابراين وجه؛ اگر چه در صورتى كه نيّت و قصد واقعى در عبادت حصول رضاى الهى باشد، و بوسيله رضاى الهى در آن عبادت از خداوند جلّ شأنه بهشت يا خلاصى از جهنم را طلب نمايد، با اين حال؛ خلوص حاصل مى شود، چنانچه در جاى خود در كتب فقهى بيان شده است.
لكن خلوص حقيقى حاصل نمى شود، زيرا خلوص حقيقى در مقام عبادت آن است كه؛ هيچ منفعتى كه برگشت آن به خود بنده باشد ــ و لو منافع اُخروى ــ در نيّت لحاظ نكند، و حقيقتاً جز رضاى الهى چيز ديگرى در نظرش نباشد.
چنانچه در اين آيه شريفه مى فرمايد: (نُسْقيكُمْ مِمّا في بُطُونِها مِنْ بَيْنِ فَرْث وَ دَم لَبَناً خالِصاً سائِغاً لِلشّارِبينَ) (1) پس «شير خالص» وقتى صادق است كه با هيچ چيز مخلوط نباشد، و الاّ اگر با شكر يا عسل هم ممزوج شد؛ گرچه نيكو است و لكن خالص نيست، و لذا خواصى كه در طبيعت شير است در آن نيست، ولو آنكه خواص ديگر پيدا كند كه آنها هم نيكو باشد.
و از جمله شواهد بر اين شرط بودن اين مطلب؛ حديثى قدسى است كه در «لآلى الاخبار» نقل شده؛ كه حضرت امام محمّد باقر (عليه السلام) فرمودند:
قال: أوحى الله إلى موسى: هل عملت لي عملا قطّ؟
قال: إلهي صلّيت لك، و صمت و تصدّقت و ذكرت لك.
فقال: إنّ الصلاة لك برهان، و الصوم جنّة، و الصدقه ظلّة، و ذكري نور، فأىُّ عمل عملت لي؟
فقال موسى: إلهي دلّني على عمل هو لك؟
فقال: يا موسى! هل واليت لي وليّاً، و هل عاديت لي عدواً؟
فعلم موسى أنّ أحبّ الأعمال الحبّ في الله و البغض في الله (2).
چنانكه در مضمون اين حديث شريف تأمل كنيم؛ كه همچون موسى كليم الله (عليه السلام) كه معصوم بوده و عبادات و اعمال او؛ خالص و محفوظ از شائبه اى كه موجب نقص و بطلان باشد؛ بوده است، خصوصاً با قرينه موجود در روايت؛ كه خداوند جلّ شأنه فرمود: نماز و روزه و صدقه و ذكرى كه بجا آورده اى هر يك آثار محبوبه اُخروى دارد، و مع ذلك مى فرمايد: عملى كه خالص و مختصّ من باشد غير از اينها است؛ پس واضح و روشن مى شود كه خلوص كامل در عمل؛ آن است كه بنده هيچ جهتى را كه برگشت آن به خود او باشد ــ چه دنيوى و چه اُخروى ــ قصد ننمايد و تمام غرض او امرى باشد كه رضاى حضرت احديّت به آن حاصل مى شود.
---------------------------------------------
1-ترجمه: ما از ميان (دو جسم) سرگين و خون؛ شما را شير خالص مى نوشانيم، كه در طبع همه نوشندگان گوارا است. (سوره نحل آيه 66).
2-ترجه: امام باقر (عليه السلام) فرمود: خداوند متعال به حضرت موسى (عليه السلام) وحى فرمود: آياعمل خالصى براى من انجام داده اى؟
حضرت موسى عرض كرد: خدايا! براى شما نماز خواندم و روزه گرفتم،صدقه دادم و ذكر گفتم.
خطاب آمد: نماز براى تو دليل و برهان است و روزه براى تو سپر از آتش است، و صدقه براى تو در قيامت سايبان است، و ذكر من براى تو نور است، پس كدام عمل را فقط بخاطر من انجام داده اى؟
حضرت موسى عرض كرد: خدايا براى عملى كه خالص براى تو باشد راهنمائى ام كن.
فرمود: اى موسى! آيا دوستى از دوستان مرا بخاطر من دوست داشته اى؟ آيا دشمنى از دشمنان مرا بخاطر من دشمنى ورزيده اى؟
پس حضرت موسى (عليه السلام) دانست كه بهترين اعمال؛ دوست داشتن براى خدا؛ و دشمن داشتن براى خداست.
-----------------------------------------
آيت الله ميرزا محمّد باقر فقيه ايماني

نوشتن دیدگاه