برخى از عامّه، به هنگام تعيين و مشخّص نمودن آن خلفأ دوازده گانه، همچون شبكور در شب تاريك و ظلمانى به اين سوى و آن سوى زده‏اند. چنانچه سيوطى در «تاريخ الخلفا» گفته‏هاى قاضى عياض و جز او را منعكس نموده ولى خود، به نتيجه و حاصلى قطعى نرسيده است و فقط توانسته هشت خليفه را كه به نظر خودش داراى ويژگى‏هايى بوده‏اند كه بتوان آنها را از آن دوازده نفر شمرد، بر شمرده كه عبارتند از: خلفأ اربعه، حسن بن على (عليه السّلام)، معاويه، عبدالله بن زبير و عمر بن عبدالعزيز. آنگاه گفته است: و احتمال مى‏رود كه مهتدى، از خلفأ عباسى، بدين جهت كه در ميان عباسيان همانند عمر بن عبدالعزيز در ميان بنى اميه بوده، و نيز «الظّاهر» به خاطر اينكه عادل بوده است، بر آنان افزوده شود، باقى مى‏ماند دو نفر كه يكى از آن دو: مهدى است، زيرا مهدى از اهل بيت محمد (صلّى الله عليه و آله) مى‏باشد».(1)
و ما نفهميديم وجه و سبب اين پرش‏هاى بلند، از معاويه تا عمر بن عبدالعزيز... و تا مهدى!! چيست؟. و آيا عرف مردم، چنين معنى و تفسيرى را از آنچنان نصوص و سخنان صريحى كه پيامبر (صلّى الله عليه و آله) فرموده است، مى‏پذيرند؟ يا اينكه بين اين افرادى كه نام برده شدند فاصله‏اى نمى‏بينند و آنها را متّصل به يكديگر مى‏دانند؟!.
قاضى عياض هم اين حديث متواتر را بر خلفأ اربعه و خلفأ بنى اميه كه يزيد لعنه الله تعالى نيز در شمار آنان است، منطبق ساخته!! و به اين ترتيب تجاهل نموده و صريح بعضى روايات را كه مى‏گويد تمامى آن خلفأ از بنى هاشم هستند، و صريح بعضى ديگر را كه اسامى آنان عليهم السّلام را ذكر كرده است، ناديده گرفته و در برابر صريح رواياتى ديگر كه مى‏گويد: «تمامى آن خلفأ بر مبناى هدايت و دين حق رفتار مى‏كنند»(2) و روايات ديگرى كه بيانگر ويژگى‏هايى است كه مدّعاى او را تكذيب و رد مى‏كند، خود را به نادانى زده است.
ولى در مقابل، در ميان آنان كسى را هم مى‏بينيم كه زبان به بيان حق گشوده، و به راستى سخن گفته و در راه خدا، از بدگويى بدگويان، نهراسيده است. قندوزى حنفى مى‏گويد:
«برخى از محققان گفته‏اند: احاديثى كه دلالت دارند بر اينكه جانشينان بعد از رسول الله (صلّى الله عليه و آله وسلم) دوازده نفرند، از طرق بسيار نقل و مشهور گشته است. با گذشت زمان و ديدن و شناختن روزگار، يقين حاصل شده است به اينكه، مقصود و مراد پيامبر (صلّى الله عليه و آله وسلم) امامان دوازده گانه از اهل بيت و عترت خودش مى‏باشد.
زيرا نمى‏توان اين حديث را بر خلفاى بعد از او، از صحابه، منطبق ساخت، چرا آنان كمتر از دوازده نفر بودند. و نيز نمى‏توان آن را بر پادشاهان اموى منطبق ساخت، زيرا آنها از دوازده نفر بيشتر بودند، و غير عمر بن عبدالعزيز، تمامى آنان بى پرده ستم روا مى‏داشتند، و همچنين، از بنى هاشم نبودند، زيرا پيامبر (صلّى الله عليه و آله)، بنا بر روايت عبدالملك از جابر، فرمود: تمامى آنان از بنى هاشم هستند. و اينكه در اين روايت آمده است كه حضرتش اين جمله را آهسته فرمود(3)، اين روايت را بر روايات ديگر ترجيح مى‏دهد، زيرا خلافت بنى هاشم خوشايند آنان نبود.
همچنين نمى‏توان اين حديث را بر پادشاهان عبّاسى منطبق نمود، زيرا اوّلاً شمار آنان از دوازده نفر بيشتر بود و ثانياً آنها به آيه: «قُلْ لا اَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ اَجْراً اِلاّ الْمَوَدَّْ فِى الْقُرْبى»(4) و به حديث كسأ، چندان توجّه و عمل نمى‏كردند.
پس ناچار اين حديث منطبق است بر امامان دوازده گانه از اهل بيت و عترت آن حضرت (صلّى الله عليه و آله وسلّم)، چرا كه آنان در عصر خود، داناترين، بزرگوارترين، پرهيزكارترين مردم و داراى بهترين نسب و برترين حسب، و نزد خدا، گرامى‏ترين مردم، بودند و علوم آنان به جدّشان (صلّى الله عليه و آله وسلّم) پيوستگى داشت، و از وراثت و تعليم الهى، نشأت مى‏گرفت، اهل علم و تحقيق و ارباب كشف و توفيق، ايشان را چنين شناخته‏اند.
گواه و مؤيّد(5) اين مطلب كه مراد و مقصود پيامبر (صلّى الله عليه و آله وسلّم) ائمّه اثناعشر از اهل بيت خود او است و چيزى كه اين معنى را ترجيح مى‏دهد، عبارت است از: حديث ثقلين، و احاديث بسيار ديگرى كه در اين كتاب و جاهاى ديگر، ذكر گرديده است.
امام اينكه در روايت جابر بن سَمُرَه آمده است كه پيامبر (صلّى الله عليه و آله) اضافه فرموده: امّت بر تمامى آنان اجتماع و اتّفاق مى‏كنند، به معناى اين است كه به هنگام ظهور قائم آنان، مهدى، امّت به امامت همه آنان اعتراف مى‏كنند»(6) - پايان سخنان قندوزى حنفى- در مورد فراز اخير سخنان قندوزى، همانطور كه به زودى در اواخر فصل سوّم، از جاحظ نقل مى‏كنيم اين معنى محتمل است كه مراد پيامبر (صلّى الله عليه و آله وسلّم) اين باشد كه امّت بر اقرار به فضل و علم و تقواى آن امامان عليهم السّلام متفّق مى‏شوند.
در اين باره، آنچه آورديم بس است، بررسى كامل در اين زمينه به مجالى گسترده و نوشتارى مستقل، نياز دارد.
---------------------------------------------------
1- تاريخ الخلفأ، سيوطى، ص 12.
2- همان منبع، ص 12.
3- چنانچه اين مطلب در بعضى از رواياتى كه پيشتر گفتيم در «ينابيع المودْ» آمده است، نقل شده است.
4- «بگو، در برابر انجام رسالت، جز دوستى و محبّت به نزديكانم، از شما مزدى نمى‏خواهم» سوره شورى آيه 23.
5- ظاهراً سخن محققّ مشاراليه تا اينجا است و از اينجا به بعد سخنان خود قندوزى حنفى است.
6- ينابيع المودّْ -قندوزى حنفى، ص 446.
-------------------------------------
علامه جعفر مرتضى عاملى

نوشتن دیدگاه