بازهم گذشته از آنچه گفتيم، با نگاهى جستجو گر به عصرى كه امام جواد (عليه السلام) و همزمان، طائفه شيعه با آن وضعيّت استثنائى در آن عصر بسر بردند، در مى‏يابيم كه شيعيان با خطرى جدّى و گردبادهاى براندازنده‏اى مواجه بوده‏اند كه مى‏توانست ريشه آنان را بركند و آن را تا دوردست‏هاى نيستى، يا در وادى ابهام و تاريكى پرتاب كند. همانطورى كه طوائف ديگرى كه خيلى كمتر از شيعه و با خطراتى ضعيفتر، مواجه شدند، چنين سرنوشتى داشتند.
آنچه كه در آن زمان به خصوص در مورد عامّه مردم كه بهره فراوانى از علم و آگاهى نداشتند. بر خطر مى‏افزود و مشكل را پيچيده‏تر مى‏ساخت، عبارت بود از كوشش صاحبان مسالك و مذاهب در جهت بر ملا نمودن ضعف‏هاى يكديگر، با مطرح نمودن مسائل دقيق فكرى و عقيدتى، و تلاش‏هاى جدّى آنان براى القأ شبهه و زير سؤال بردن تمامى آنچه كه به عقائد، افكار و تصوّرات ديگران مربوط مى‏شد.
چرا كه آن مقطع زمانى، مقطع شكوفايى و تبلور انديشه‏ها و جا افتادن و تثبيت افكار و مذاهبى بود كه بتوانند در برابر افكار و مذاهب ديگر، شايستگى خود را ثابت كنند و براى فراگرفتن بخش‏هاى بزرگ‏تر و وسيع‏ترى از مردم توان خود را به كار گيرند.
موضع حكّام در اين درگيرى‏ در آن هنگام، حاكمان، از صحنه درگيرى دور نبودند، بلكه با دقّت بسيار و مهارت بى نظير صحنه را زير نظر داشتند.
بلكه به خاطر توجّه و اهتمامى كه به آينده و سرنوشت خودشان داشتند، به اين درگيرى‏هاى فكرى و عقيدتى دامن مى‏زدند و - گاه پنهان و گاه آشكار- با آن گروهى كه مى‏ديدند سازش با آن نه فقط دردسر و مشكلى در پى ندارد، بلكه براى آينده حكومتشان و بالأخره براى سرنوشت و هستى شان پشتوانه و ضمانتى جدّى فراهم مى‏كند، سازش و تبانى هم مى‏كردند.
اين حاكمان، و پيشا پيش آنها مأمون عبّاسى، زيرك‏ترين، داناترين، دورانديش‏ترين و سياستمدارترين عباسيان(1)، ديدند حالت مشوّق و ياور انديشه و علم، به خود گرفتن و در جهره حامى و مدافع آزادى بيان و احترام به عقائد، ظاهر گشتن - بنا به علل گوناگونى كه اينجا جاى بررسى آنها نيست - به هدف آنان و ماندنشان بر اريكه قدرت كمك مى‏كند. و اين پوشش مزوّرانه، نيرنگ‏ها و گمراهى‏هاى بسيار نهفته داشت و نتيجه آن عبارت بود از محو بسيارى از حقائق كه با سياست حكّام و منافعشان سازگارى نداشت، با مكر و خدعه.(2)
معتزله‏ در اينجا شايسته است به امرى كه از اهميّت ويژه‏اى برخوردار است اشاره كنيم و آن اينكه معتزله، در آن مقطع زمانى، در مرحله شكوفايى و تكامل يافتن مكتبشان بودند، و حكومت در آن زمان از آنان حمايت و پشتيبانى مى‏كرد و از سلطه و نفوذ و ديگر امكانات مادّى و معنى حكومتى، براى استحكام و تثبيت خط فكرى آنان و ضربه زدن بر گروه‏هاى ديگر و تضعيف موقعيّت و نفوذ آنان، به هر شكلى، بهره بردارى مى‏كرد.
خوب است ناگفته نگذاريم كه خطّ فكرى اعتزال، در حدّ بسيارى در اعتماد بر عقل و احكام عقلى و انكار هر چه كه با عقل سازگار نباشد، تندرو بود. و معتزليان، نصوص و مطالب صريح دينى را به عقل خود عرضه مى‏كردند و آنچه را كه عقلشان صريحاً تأييد مى‏كرد مى‏پذيرفتند و بقيّه را ردّ و انكار مى‏كردند.
-----------------------------------------------
1- به كتاب: زندگانى سياسى امام رضا (عليه السلام)، فصل «مأمون كيست؟... به همين قلم، مراجعه شود.
2- به منبع سابق، ص 408-405 مراجعه شود كه در آنجا برخى مطالب مربوط به اين موضوع آورده شده است. ولى همين مدّعيان حمايت از فكر و علم و آزادى بيان، شاگردان امام رضا (عليه السلام) را متفرّق مى‏كنند - و چنانچه بعضى اشاره كرده اند- ابن عباس را از تفسير و كلام منع مى‏نمايند.
-------------------------------------
علامه جعفر مرتضى عاملى

نوشتن دیدگاه