تنبيه از شيوه هاى تربيت نيست بلكه به عنوان عاملى بازدارنده بوده و هميشه در كنار تشويق مطرح مى شود. چنان كه از لغت تنبيه پيداست ، به معناى آگاه كردن متربى به خطاى خويش است و اساسا يك امر اصلاحى است نه انتقامجويى و يا وسيله اى براى خالى كردن عقده هاى والدين و مربيان .
در يكى از روايات مى خوانيم ، روزى يكى از غلامان حضرت امام حسن عليه السلام مرتكب خطايى شد كه بايد تنبيه و مجازات مى شد. حضرت فرمود كه او را تنبيه نمايند. غلام كه به اشتباه خود پى برده و از رفتار زشت خود پشيمان بود، ملتمسانه گفت : سرورم ! انسان هاى بزرگوار از گنه كاران عفو مى كنند. فرمود: از خطايت درگذشتم . غلام ادامه داد: والله يحب المحسنين ؛ خداوند نيكوكاران را دوست دارد. آن حضرت او را آزاد نمود و دو برابر حقوقش را به او پرداخت (154).
پس چنان كه ملاحظه مى شود، در سيره تربيتى امام حسن عليه السلام تنبيه به عنوان يك عامل بازدارنده و اصلاحى مورد استفاده قرار مى گيرد و در صورت اصلاح رفتار، ديگر نيازى به تنبيه نيست . آن حضرت در مورد كوتاهى و سست عهدى ياران خويش آنان را سرزنش و توبيخ نموده و مى فرمايد:
... و كنتم فى مسيركم الى صفين و دينكم امام دنياكم و اصبحتم اليوم و دنياكم امام دينكم (155)؛ شما در مسير صفين پيوسته دين را مقدم مى داشتيد، اما امروز دنيا را پيش روى دينتان قرار داده ايد و دنيا را مقدم بر دين كرده ايد.
در تربيت هر چقدر اصولى و ضابطه مند عمل كنيم ، و هر اندازه كه در جنبه هاى اثباتى آن گام برداريم ، باز هم به بهره گيرى از عوامل بازدارنده نياز داريم . اساسا در يك تربيت صحيح در دو جهت فعاليت لازم است .
اول كه جنبه اثباتى دارد و در اين جهت براى ايجاد رفتار خوب و خصال ستوده تلاش مى شود و در جهت دوم نهى و بازدارى از انجام اعمال زشت و ناپسند است ، در موارد لغزش و خطا و تاثير نكردن روش هاى مثبت ، بايد از تدابير كيفرى مناسب ، بهره گرفت و اين دو جهت تربيتى برگرفته از معارف و آموزه هاى قرآنى است . چرا كه قرآن در كنار تبشير، انذار را مطرح مى كند و در كنار وعده ، وعيد دارد و در مقابل بينات ، كتاب و ميزان ، حديد و ياس ‍ شديد را ارائه مى دهد.
البته قبل از تنبيه بايد سلسله مراتبى را مراعات نمود. از تذكر و اخطار و تحكم و وادار كردن كودك به عمل مطلوب بايد شروع نموده و سپس با توبيخ و ملامت و سرزنش ادامه داده و به قهر، تهديد و تنبيه پرداخت ، در اعمال اين مراتب بايد موارد و شرايطى را مدنظر قرار داد. از جمله اينكه :
اولا - فرد خاطى نبايد در جمع تحقير شود.
ثانيا - تجربه اى سازنده و اصلاحى براى او بشود.
صورت هاى ديگرى نيز براى تنبيه وجود دارد كه از جمله آن ها مى توان به موارد زير اشاره نمود: نگاه ناخشنود و خشم آلود، بى اعتنايى ، محروميت از گردش و تفريح و بازى ، بى توجهى به خواسته ها، خشونت و تندى ، شدت عمل و تنبيه بدنى . البته تنبيه بدنى كارى بسيار حساس و دشوار است و ممكن است در اثر عدم آگاهى ، گذشته از اينكه تنبيه موجب اصلاح در رفتار كودك نباشد، بلكه برعكس به عنوان عاملى در جهت عكس العمل هاى منفى تبديل شود. تنبيه بدنى كودكان در سيره اهل بيت عليهم السلام به غير از موارد استثنايى مطلوب نيست . چنان كه امام هفتم عليه السلام به مردى كه از لغزش و خطاى فرزندش به آن حضرت شكايت مى نمود و راه چاره مى خواست ، فرمود:
فرزندت را نزن و براى تاديب وى از او قهر كن ولى مواظب باش قهرت طولانى نشود (156). همچنين امام مجتبى عليه السلام فرمود:
لا تعاجل الذنب بالعقوبه ، و اجعل بينهما للاعتذار طريقا (157)؛ در مقابل خطاى خطاكار براى عقوبت و تنبيه عجله نكن و در فاصله خطا و تنبيه براى عذرخواهى راهى و فرصتى بگذار.
در خطاى كودكان بايد فرصت داد تا با زبان حال يا قال ، پشيمانى خود را نشان دهند و عذر آن ها را پذيرفت .
البته كودك و نوجوان معمولا به خاطر عللى همچون حب ذات ، غرور نوجوانى ، و يا كم رويى و خجالت ، نمى تواند با صراحت عذرخواهى كرده و پشيمانى خود را اظهار كند، اما والدين نكته سنج و تيزبين از حالات و رفتار و چهره وى آثار پشيمانى و معذرت خواهى را مى فهمند. امام حسن مجتبى عليه السلام در مورد صفات پسنديده يكى از دوستان شايسته خويسش مى گويد:
كان لا يلوم احدا على ما قد يفع العذر فى مثله (158)؛ او در مورد فرد خاطى ، اگر امكان عذر خواهى بود و راهى براى اعتذار وجود داشت از توبيخ خوددارى مى نمود.
در هر صورت تنبيه گاهى به عنوان عامل بازدارنده و در مواردى هم اگر بجا و متناسب صورت گيرد، اثرات سازنده به جاى مى گذارد، در اين صورت تنبيه علاوه بر اصلاح فرد گنه كار نسبت به ديگران جنبه عبرت آموزى و اصلاحى نيز خواهد داشت . چرا كه گاهى در خطاها و لغزش هاى بزرگ كودكان و نوجوانان ، ناگزير بايد فرد خاطى را به طور علنى تنبيه نمود، تا مورد عبرت ديگران شده و آنان عمل اشتباه او را تكرار نكنند. در صورتى كه تنبيهات غيربدنى موثر واقع نشد و تمام مراتب قبل ، انجام شد نوبت به تنبيه بدنى مى رسد و چنان كه اشاره كرديم هدف از تنبيه آگاهى دادن و راهنمايى كودك است نه اينكه فرو نشاندن خشم و عقده گشايى والدين و مربيان . امام صادق عليه السلام فرمود:
در مورد كودكان خطاكار حد شرعى جارى نمى شود، اما بايد به نحو صحيح او را تاديب نمود. (159)
يعنى در مواردى لازم است كه كودك و نوجوان نابالغ تنبيه بدنى هم بشود گر چه حد الهى بر او رسما اجرا نمى شود.
چنان كه گفتيم ، در تنبيه بدنى مراتب قبلى را بايد مراعات نمود و در بكارگيرى تمام روش ها و طرق ممكن تلاش نمود. زيرا در صورت استفاده نابجا و نامناسب ، تنبيه بدنى عواقب و عوارض ناخوشايند و غيرقابل جبران به دنبال خواهد داشت .
روى آوردن كودكان به دروغگويى ، رياكارى ، ديگر آزارى ، افسردگى ، لجبازى ، گوشه گيرى ، بى تفاوتى به اطرافيان ، كندذهنى ، كينه توزى ، ايجاد عقده حقارت ، اضطراب ، شدت سرپيچى و نافرمانى ، تنفر از مربى و والدين ، سركوب حالت شادى و نشاط، از بين رفتن شهامت و غرور، عبوس ‍ و اندوهگين و محزون بودن ، پرخاشگرى ، تسليم شدن در برابر ديگران ، سلب اعتماد و احترام نسبت به بزرگترها، از جمله عوارض ناخوشايند تنبيه هاى بدنى نابجا و نامناسب مى باشد.
در آخر اين فراز به يك رفتار اصلاح گرايانه و تنبيه آميز از پيشواى دوم شيعيان اشاره مى كنيم كه در برخورد با يك فرد خطاكار آن حضرت در پيش ‍ گرفته است .
روزى شخصى به حضور آن رهبر وارسته آمده و گفت : فلانى از شما بدگويى مى كند، امام ناراحت شده و با چهره اى درهم كشيده به وى فرمود:
تو مرا به زحمت انداختى ، چون از اينكه غيبت يك مسلمان را شنيدم ، بايد نخست براى خودم استغفار كنم ، و از اينكه تو مى گويى آن شخص با بدگويى از من مرتكب گناه شده بايستى براى او نيز استغفار نمايم (160).
نكته تكميلى  
در تنبيه و سرزنش و توبيخ فرزندان بايد به اين نكته توجه كرد كه هر كودك و نوجوانى فقط رقيب خودش مى باشد و نبايد كاستى ها، نقص ها و خطاهاى وى را با دوستان ، همسالان و خواهران و برادرانش مقايسه نمود.
زيرا در بحث تفاوت هاى فردى كه از مباحث اساسى روانشناسى است . دو مساله مهم تفاوت هاى درون فردى و برون فردى مورد توجه است . وقتى فرزندانمان را با ديگر همسالان از نظر قد و وزن ، استعداد و نمرات درسى و مهارت هاى اجتماعى و توانايى هاى هنرى و حرفه اى و لياقت هاى اجتماعى مقايسه مى كنيم اين نگرش را در تفاوت هاى بين فردى (برون فردى ) مطرح مى شود.
اما هنگامى كه تفاوت موجود ميان توانايى ها و استعدادهاى درونى فرزند را با رفتارهاى فعلى او مقايسه مى كنيم ، از ديدگاهى واقع بينانه و تربيتى عمل كرده ايم . بنابراين ما بايد طورى تربيت كنيم كه فرزندان ما رقيب سخت كوش ‍ خود باشند و در سرزنش ها و توبيخ ‌ها به اين نكته مهم تربيتى توجه داشته باشيشد.
م . (161)

 -  پاورقی -

 154- بحارالانوار، ج 43، ص 353.
155- همان ، ج 44، ص 21.
156- پرورش امانتدارى در نوجوانان ، ص 63.
157- حياه الامام الحسن ، ج 1، ص 329.
158- تحف العقول ، ص 235.
159- مستدرك الوسائل ، ج 18، ص 46.
160- كشف الغمه ، ج 1، ص 575.
161- به نقل از نشريه پيوند..

نوشتن دیدگاه