تجربه زندگى بشر نشان مى دهد كه آگاه بودن از نتايج امور و تفكر در عواقب بسيارى از كارها انسان را در تصميم گيرى ها يارى مى كند. تقويت نيروى فكر و انديشه در راهيابى به هدف ها يكى از مناسب ترين و معقول ترين راه ها است . زيرا اگر قوه تعقل در انسان فعال باشد و در تصميم به انجام كارها بيشتر از هر چيز به نيروى خرد تكيه شود، درصد خطا و اشتباه در امور زندگى به حداقل ممكن خواهد رسيد. در مساله تربيت هم مى توان از نيروى فكر و انديشه كودكان بيشترين بهره را برد. به اين ترتيب فهماندن نتايج رفتارهاى خوب و بد و واداشتن اطفال به تفكر و انديشه در عواقب آن ، در تغيير رفتار موجود به رفتار مطلوب ، موثر خواهد شد. زيرا علم و آگاهى در حد خود مى تواند، مانع از انجام كارهاى خلاف باشد، دانش و آگاهى در موارد بسيارى انسان ها را از قانون شكنى ، گناه و تجاوز به حقوق ديگران ، مصون مى دارد.
در اكثر كشورهاى پيشرفته جهان ، با اينكه مقررات كيفرى شديدى براى خلافكاران و قانون شكنان وجود دارد و آنان از آن به عنوان نيروى بازدارنده استفاده مى كنند، ولى تاكيد بيشتر انديشمندان جهان بر تمركز فعاليت هاى سازنده و اصلاحى بر روى نيروهاى فرهنگى و تربيتى است .
تجربه تاريخى بشر نشان مى دهد كه شكوفايى نيروى تعقل و حس ‍ وظيفه شناسى و تربيت صحيح افراد، در اجراى قوانين و مقررات كشورها به مراتب بيشتر از تاثير مقررات كيفرى و مجازات هاى سنگين است .
بر اين اساس پيشنهاد مى شود كه مربيان ، مهم ترين فعاليت خود را بر روى شكوفايى و به فعليت رساندن نيروى تفكر و انديشه كودكان و نوجوانان متمركز نمايند. اگر ما بتوانيم با زبان كودكانه و منطق نوجوان پسند، آنان را به تفكر و انديشه واداشته و از عواقب زيانبار رفتارهاى ناپسند آگاه سازيم و يا آنان را به منافع و ثمرات بى شمار خصلت هاى پسنديده راهنمايى نماييم ؛ بى ترديد آنان در اين صورت با عشق و علاقه ، خواسته هاى مربى را خواهند پذيرفت . امام حسن مجتبى عليه السلام در يك گفتارى مى فرمايد:
صاحب الناس مثل ما تحب ان يصاحبوك به (146)؛ با مردم آنگونه رفتار كن كه دوست دارى آن ها همان گونه با تو رفاقت و برخورد نمايند.
آن حضرت در اين حديث ، مخاطب را با بازتاب رفتار خويش مواجه كرده و او را به تفكر در نتيجه كار وا مى دارد. اگر ما بتوانيم همين پيام را در برخورد با فرزندان عمل كنيم ، نتيجه مطلوبى خواهد داشت به عنوان مثال به كودك و نوجوانى كه حقوق دوستان و همسالان خود را مراعات نمى كند، يا آنان را در بازى شركت نمى دهد و يا رفتار ناخوشايندى با دوستان همسالان و خواهر و برادر خود دارد بفهمانيم كه : فرزندم ! تو خود را به جاى او بگذار.
و او را در جريان بازتاب رفتار ناپسندش قرار دهيم و در انديشيدن به عواقب كار و نتيجه رفتارش عادت دهيم ، نتيجه مطلوبى بدست خواهد آمد.
پرورش حس وظيفه شناسى و احياء وجدان اخلاقى و استفاده از نيروى عقل و آگاهى در تربيت كودك ، از جمله عواملى هستند كه دانشمندان تربيتى روى آن تاكيد مى كنند. آنان مى گويند آشنايى افراد با وظايف خود و شناختن مرزها و حقوق هر كس ، مى تواند در اجراى صحيح قوانين و مقررات و احياء حق و فضيلت و عدالت و تربيت نسلى دلخواه ، تاثير بسزايى دارد. امام مجتبى عليه السلام در مورد تقويت و پرورش نيروى انديشه مى فرمايد:
بالعقل تدرك الداران جميعا (147)؛ سعادت هر دو جهان در گرو بهره گيرى از نيروى عقل و انديشه است . در سخن ديگرى آن حضرت افراد را به كسب دانش و تعليم آن به ديگران ترغيب نموده و آثار مثبت آن را يادآور مى شود و مى فرمايد:
علم الناس علمك و تعلم علم غيرك فتكون قد اتقنت علمك و علمت ما لم تعلم (148)؛ دانسته هاى خود را به ديگران بياموز و دانش هاى ديگران را هم ياد بگير، زيرا در نتيجه اين رفتار، دانش خود را محكم و متقن نموده و از آگاهى هاى ديگران بهره مند شده اى .
بنابراين بايد قوه عقلانى فرزندان را تقويت نمود و آنان را به فراگيرى علم و دانش و تفكر هدايت كرد، تا در نتيجه رشد عقلانى ، زمينه تربيت اخلاقى ، اجتماعى و دينى آنان فراهم شود. بر اين اساس تربيت كودك بايد همه جانبه باشد. پرورش بعد عقلانى و شكوفا نمودن منطق و استدلال در فرزند يكى از مهم ترين ابعاد تربيت است . اگر فرزند در پرتو منطق و عقل و خرد تربيت يافت ، او مى تواند درست بينديشد، منطقى تصميم بگيرد، از روى انديشه رفتار كند و از ديدگاه هاى منطقى خود دفاع نمايد. با توجه به گفته هاى بالا تربيت عقلانى زيربناى تربيت در ابعاد ديگر است . امام مجتبى عليه السلام مى فرمايد: لا ادب لمن لا عقل له (149)؛ كسى كه از نيروى خرد برخوردار نباشد ادب نخواهد داشت . طبق اين سخن حكيمانه ، مبناى تربيت بر قوه تعقل و انديشه استوار است .
آن حضرت بر اين باور است كه انسان هاى تربيت يافته اساسا كسانى هستند كه از نيروى فكر و انديشه برخوردارند. چنانكه در حديث ديگرى مى فرمايد:
اوصيكم بتقوى الله و ادامه التفكر فان التفكر ابو كل خير و امه (150)؛ شما را توصيه مى كنم به تقواى الهى و تفكر دائمى ، زيرا انديشيدن پدر و مادر (ريشه و سرچشمه ) هر خوبى و خير است . يعنى انديشه منشا و سرچشمه تمام خوبى ها و زيبايى ها است .

 -  پاورقی -

 146- بحارالانوار، ج 75، ص 116.
147- بحارالانوار، ج 75، ص 111.
148- همان .
149- بحارالانوار، ج 75، ص 111.
150- مسند امام مجتبى (ع )، ص 719، مجموعه ورام ، ج 1، ص ‍ 52.

نوشتن دیدگاه