الف) شکیبایی و سکوت خاندان رسالت :با گذشت زمان برای مردم و شیعیان و آزادی خواهان معلوم شد که علی بن ابی طالب علیه السلام تصمیم بر انقلاب ندارد و به دستور پیامبر صلی الله علیه و آله صبر پیشه ساخته است و روسای قبایل نیز تطمیع یا تهدید شده اند. این امور پایه حکومت را مستحکم تر ، گستاخی هوا خواهان حکومت و دولمتردان را افزون تر و مخالفت را دشوارتر نمود.
ب) تزویر با حدیث : هر چند گفتارهای روشنگرانه رسول اکرم صلی الله علیه و آله تا حدود زیادی حقایق ناپیدای آینده را معلوم می ساخت ، دست سیاست توانست با جعل احادیثی چند مردم را با حکومتیان همراه سازد.اینک در کتب مختلف حدیث اهل تسنن صدها خبر را می توان یافت که از سوی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به مردم سفارش شده است تا پیوسته فرمانبردار حکومت ها باشند ، هر چند زمامدار آن ستم پیشه باشد.
در حدیث معروف عرفجه می خوانیم که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده است : به زودی پس از رحلت من وقایعی... پیش خواهد آمد که در آن زمان هر کس خواست اجتماع امت مسلمانان را ، در حالی که با هم موافق و متحدند ، به تفرقه کشد ، با شمشیر او را بزنید ،هر که می خواهد باشد. (393)
این اخبار ، به ضمیمه اخبار مشابه آن ، در پی تفهیم آن است که هر گاه مسلمانان بر طریق باطل نیز متحد باشند و فردی هدایتگر می کوشد آنها را به راه راست هدایت کند باید او را کشت ، نه آن که پیروی اش کرد.
ج) حفط موقعیت رفاهی : صحابیانی که به تطمیع یا تهدید هوا خواه حکومت شدند اغلب همان صحرانشینان دیروز جزیزة العرب بودند که سال ها در آرزوی نوشیدن جرعه ای آب گوارا و سیر شدن شکم از نان ، بر سر می بردند.اینان در زمان خلیفه دوم ، با حکم او فرمانروای شهرهای آباد و باغ ها و زمین های حاصلخیز نواحی اطراف و مالک زنان و کنیزان زیبا می شدند و آن چه این همه را بدون رنج ، ارزانی ایشان می کرد ت کوشش برای جلب رضایت خلیفه بود (394)
و این امر با جانبداری از علی بن ابی طالب علیه السلام ناممکن می نمود و بر پایه همین معیار بود که هر گاه فردی در حمایت از علی علیه السلام به مخالفت جدی با حکومت می پرداخت نه فقط از آن مزایا بی بهره می گشت ،نامش از دیوان بیت المال حذف و حقوق او قطع می گردید.رفته رفته مردم نیز دریافتند که حمایت از خاندان رسالت و ستیز با خلیفه نه فقط نتیجه بخش نیست ، زندگی عادی آنان را هم فلج می کند. پس بهترین کار سکوت و صبر ، بلکه همراهی با حکومت است.
جوهری می نویسد : چون کار بیعت با ابوبکر استوار شد ، او برای زنان مهاجر و انصار مبالغی پول فرستاد و سهم زنی از بنی عدی بن نجار را به زید بن ثابت سپرد که به وی برساند. چون زید سهم او را داد ، زن پرسید : این چیست ؟ زید گفت : از سهامی است که خلیفه میان زنان قسمت کرده است. زن گفت : می خواهید دین مرا به وسیله رشوه از من بستانید ! به خدا سوگند ،از او چیزی نخواهم پذیرفت و آن سهمیه را به وی باز گردانید. (395)
د) شیوه زندگی خلیفه :از آن جا که مردم معاصر با پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به زندگی ساده خو کرده و از ساده زیستی پیشوای خود خرسند بودند ، این ویژگی را از مهم ترین معیارهای زمامداری می شناختند.اگر فردی در بهره وری از دنیا ، زهد و قناعت پیشه می ساخت و غذای ناملایم می خورد و لباس خشن می پوشید ،هر چند دیگر معیارهای رهبری را نمی داشت ، برای زمامداری ، شایسته شناخته می شد. اگر چه علی بن ابی طالب علیه السلام این ویژگی را در مرتبه ای والا دارا بود ، به موجب عواملی که پیشتر بر شمردیم ، چندان به جلب رضایت عمومی توفیق نیافت و دیگران به دارا بودن کمی از این امتیاز ، حکومت را تصاحب کردند.
دو خلیفه نخست ، ابوبکر و عمر ،آن امتیاز را که مردم می خواستند ، دارا بودند.یکی از محققان اهل سنت در این باره می نویسد :
چون دنیا به آنان ابوبکر و عمر روی آورد اموال را میان مردم تقسیم کردند و خود را به آن آلوده نساختند. همین امر دل های مردم را به ایشان متمایل و گمان آنان را خوشبین نمود و کسانی که نسبت به ایشان کمترین شبه ای در دل داشتند ،با خود گفتند :اگر اینان برای دستیابی خواسته های نفسانی خویش بودند که با دستورهای رسول اکرم مخالفت می ورزیدند ، می بایست آن گاه که به حکومت رسیدند به دنیا روی می آوردند و اموالی ،ویژه خود می ساختند. چگونه ممکن است آنها هم دستور پیامبر را و هم لذت دنیا را ترک نمایند !
همین امر سبب شدکه در کار آنان برای کسی شک و تردید باقی نماند و اغلب ،حکومت آنها را روا بدانند و کردارشان را تایید کنند.مردم از نکته ای بسیار مهم غافل بودند. آنها لذت ریاست را از یاد بردند و ندانستند که هر گاه کسی همتی بزرگ در اندیشه داشته باشد از لذت خورد و خوراک و زن و مال می گذرد.
علت آن که مردم دو خلیفه نخست را محبوب می داشتند و بر سومی شوریدند و او را کشتند ،همین نکته بود که عثمان بر خلاف آن دو ،به دنیا بسیار توجه کرد و خود و خاندانش را در تصاحب اموال ، بر مردم مقدم داشت.اگر او نیز چون آن دو نفر عمل می کرد و خانواده خود را از دستیابی بر اموال باز می داشت و آن را در میان مردم توزیع می کرد ، هرگز کسی بر او خرده نمی گرفت ،هر چند قبله را از کعبه به جانب بیت المقدس تغییر می داد. چه بسا اگر یکی از نمازهای پنج گانه را حذف می کرد و به چهار نماز بسنده می کرد کسی از او انتقاد نمی نمود.(396)
افزون بر این ،مردم پیشوایی می خواستند که فامیل خود را بر مردم چیره نسازد و رفاه مندشان لبریز نکند ،اما بر مردم نیز چندان سخت نگیرد و بر رفاه نکوهششان ننماید ،و علی بن ابی طالب چنین کسی نبود.
مردم اگر چه مراتب فضل و پرهیزکاری و دانش علی را نمی شناختند ،این نکته را هم خوب می دانستند که او میان عرب و عجم تفاوتی نمی نهد و از کمترین گناه در نمی گذرد و هیچ حدی را تعطیل نمی کند و از تهدید کسی نمی هراسد و جز به معیارها و امتیازات الهی توجهی ندارد.از این رو ،پذیرفتن زمامداری او را دشوار می دیدند ،چنان که همسرش فاطمه علیه السلام در این باره می فرماید :علت این که علی بن ابی طالب ار از حقش محروم و خلافت را از وی دور ساختند ، ترس آنان از شدت سختی اش در راه حق و قدرت شمشیر و بی پروایی او در راه خدا بود.(397)
تا آن زمان ،مسلمانان چندان تجربه سیاسی و اجتماعی نداشتند تا دریابند که زمامدارشان می بایست چگونه باشد و اگر ناآزموده ، ناپرهیزکار و نا آشنا به احکام دین باشد تا چه حد ممکن است دین و پیران آن را تباه سازد و بر انحراف آیندگان بیفزاید و مسیر دین را به کجی سوق دهد

393) صحیح مسلم ، ج 2 ،ص 121 ،سنن ابی داود ، ج 2 ، ص 283.
394) نقش ائمه در احیای دین ، ج 9 ، ص 75 و 76.
395) شرح نهج البلاغه ،ابن ابی الحدید ،ج 2 ،ص 133. الطبقات الکبری ،ج 2 ،بخش 2 ،ص 129.
396) شرح نهج البلاغه ،ج 12 ،ص 90 و 82 ،به نقل سیاه ترین هفته تاریخ ،ص 141 و 143. با تصرفات جزئی.
397) شرح نهج البلاغه ت ج 4 ،ص 78.

نوشتن دیدگاه