از آنجا که بیشتر رویدادهای پس از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله از طرف مخالفان شیعه نگاشته شده است وپس از آن نیز بیشتر تاریخ نگاران ،عناصر وابسته به دربار خلفابودند،به درستی نمی توان دانست که بعد از رحلت رسول اکرم صلی الله علیه و آله آنها که حکومت را به دست گرفتند،کردار خویش را چگونه توجیه کردند و به مردم ،چه گفتند!آیا مردم ،بیعت با علی ابن ابی طالب علیه السلام در غدیر را فراموش کرده بودند؟ آیا با خود نمی گفتند چگونه آن بیعت رانقص می کنند؟ مگر نه این است که عرب برای بیعت و عهد حود بیش از هر چیز اهمیت قائل است !آیا برخی سران سقیفه از اولین کسانی نبودندکه در سرزمین غدیر با علی بن ابی طالب بیعت کردند؟پس چگونه توانستند نزد مردم رفتار خود را تا این حد قانونی بنمایانند و مردم آن را بر خلاف سفارش پیامبر صلی الله علیه و آله ندانند؟انصار چه فکر می کردند و برای اقدام خود چه بهانه یا عذری داشتند؟!تردید نیست که از روز غدیر تا وفات رسول اکر.صلی الله علیه و آله عده ای با کوشش های شبانه روزی زمینه های به خلافت رسیدن علی ابن ابی طالب علیه السلام را ناهموار ساخته و در این باره با گروهی به گفتگوهای سری پرداخته بودند.بااین حال ،وقتی رسول خدا صلی الله علیه و آله وفات کرد،برخی از مردم ،حتی آنان که با خلیفه جدید بیعت کردند،گمان نمی بردند این بیعت به معنای تصاحب مقام فردی از اهل بیت علیه السلام است. شاید هم به آنها چنان نمایاندند که آنچه در غدیر بر آن تعهد سپرده اند،لزوم آور نیست ،یا تعهد امروزبه معنای نقض تعهد غدیر نیست .بدین معنا که خلیفه ای که امروز با او بیعت می شود در حقیقت مجری قانون اسلام است نه بیشتر .بنابراین ،می شود که رهبر معنوی مردم فردی ،و متصدی کارها ،شخص دیگری باشد.
اما بیشتر چیزی که به طور رسمی ،پس از رحلت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بهانه سرپیچی از بیعت غدیر شد،ادعای نسخ فرموده رسول خدا صلی الله علیه و آله بود.به ادعای ابوبکر و عمر ،رسول اکرم صلی الله علیه و آله در آستانه رحلت خود موضوع زمامداری دامادش علی ابن ابی طالب را نسخ کرد و کار را به دیگری یا به امت واگذاشت.
ابان بن ابی عیاش می گوید:امام باقر علیه السلام فرمود : ما اهل بیت ،از ستم قریش و متحد شدنشان علیه ما و کشتار ، چه چیزها دیده ایم و شیعیان و دوستداران ما چه ها دیده اند ! پیامبر صلی الله علیه و آله از دنیا رفت ، در حالی که درباره حق ما اقدام فرموده و به اطاعت ما فرمان داده و ولایت و دوستی ما را واجب کرده بود و به مردم خبر داده بود که ما صاحب اختیارتر از خود آنه بر ایشانیم و دستور داده بود که این موضوع را حاضران به غایبان برسانند.
آنان بر ضد علی علیه السلام متحد شدند. آن حضرت هم با آن چه پیامبر صلی الله علیه و آله درباره او فرموده بود و مردم شنیده بودند ، در مقابل آنان استدلال کرد.گفتند : درست می گویی ، پیامبر صلی الله علیه و آله این را فرموده است ولی آن را نسخ کرده و گفته : ما اهل بیتی هستیم که خداوند عزو جل ما را بزرگوار داشته و برگزیده و دنیا را برای ما زیبنده ندانسته و بدان راضی نشده است و خداوند ، نبوت و خلافت را برای ما جمع نمی کند.
چهار تن بر درستی این سخن گواهی دادند :... پدر حفصه ،ابوعبیده ، معاذبن جبل و سالم مولا ابی حذیفه. اینان مسئله را بر مردم مشتبه کردند و مطلب را بر آنان راست جلوه دادند.ایشان را به عقب برگرداندند و خلافت را از جایی که خدا قرار داده بود ، خارج کردند.بر ضد انصار با حق ما و دلیل ما استدلال کردند.(360)
به سبب همین پندار بود که وقتی بعدها داماد پیامبر و دخترش از انصار کمک خواستند ، آنها گفتند : ای دختر پیامبر این کار گذشت. ما با این مرد بیعت کردیم. اگر پسر عموی شما پیش از این بیعت ، از ما بیعت می خواست ما جز او با دیگری بیعت نمی کردیم ! علی در جواب آنها گفت : آیا باید جنازه پیامبر را در خانه اش واگذارم ، به کار غسل و کفن و نماز و دفن جسد مبارکش نپردازم و از خانه بیرون آیم و با مردم در کار حکومت به کشمکش مشغول شوم ؟! (361)
گویا آنان با اعتقاد به مقام معنوی علی بن ابی طالب علیه السلام ،به ریاست کسی رای داده بودند و دیگر نمی توانستند رای خویش را باز ستانند!
حقیقت آن است که امروز پس از گذشت قرن ها معلوم نیست که حاضران در غدیر ، در روز تشکیل سقیفه یکایک چه می پنداشتند ؟شاید برخی را با این توجیه ، گروهی را با توجیه دیگر ، عده ای را با تهدید و کسانی را با تطمیع راضی کرده باشند. اما رفتارهای نابخردانه اهالی مدینه ، پس از سقیفه ، حاکی از آن است که خام کردن این دسته از مردم برای گردانندگان سقیفه چندان مسکل نبوده است. به هر تحلیل ، آنها چنین وانمودند که آن چه رخ داده است در حقیقت بر طبق دستور رسول اکرم صلی الله علیه و آله بوده است.
عزالدین ابو حامد معتزلی می نویسد :
از آن جا که برای من بسیار دشوار بود بپذیرم صحابیان سالخورده با فرمان رسول اکرم صلی الله علیه و آله بر نصب علی ، به مخالفت برخاسته باشند ، نزد استاد ، یحیی بن محمد بن ابی زید ، مشهور به ابوجعفر نقیب اخبار فضایل علی را ذکر کردم و تاکید کردم که چنان چه مشاهده می کنی این خبار با صراحت ، گویا خلافت علی است. بنابراین ، اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله به چه عذری دستور او را درباره علی انکار کردند ؟
ابوجعفر در پاسخ به نکاتی اشاره کرد و در ضمن آنها گفت :مردم ساده اندیش زمانی که دیدند صحابیان بزرگ با رای قاطع ، خلافت را از علی بازداشتند ، پنداشتند که این رفتار آنان حتما به موجب دستور ویژه ای از جانب رسول خدا است که ایشان از آن بی اطلاع بوده اند و حضرت با دستوری پنهانی سفارش های گذشته خود را در مورد خلافت علی نسخ نموده است ،به خصوص که ابوبکر روایتی نقل نمود که مردم تصور کردند آنها در انتخاب پیشوای خود آزاد هستند. ابوبکر می گفت : پیامبر فرموده است : الائمة من قریش امامان از قریش هستند. بنابراین مردم گمان کردند که برای عهده داری منصب پیشوایی مردم ، قریش بودن کافی است ،هر که می خواهد باشد.
مردم با خود می گفتند : اینان با اهداف پیامبر صلی الله علیه و آله بیش از ما آشنایند. به همین علت در مقابل مخالفت با دستور خاص پیامبر صلی الله علیه و آله نسبت به علی ، مقاومتی از خود نشان ندادند.
آنچه باعث تاکید این مطلب گردید ، روایتی چنین از پیامبر صلی الله علیه و آله بود که هرچه را مسلمانان نیکو بپندارند ،خداوند نیز آن را روا می داند. گفتند : نیز پیامبر صلی الله علیه و آله فرموده است ن از خداوند در خواست نمودم که امت مرا در گمراهی جمع ننماید و خداوند این در خواست مرا پذیرفت. همه این امور سبب شد که مردم به بیعت طلبان خوشبین باشند.(362)
این محقق در ادامه می گوید :
آنها دستور پیامبر درباره علی را انکار نکردند ،بلکه توجیه و تاویل نمودند.دلیل و بهانه آنها این بود که ما امروز در موقعیتی قرار گرفته ایم که پیامبر صلی الله علیه و آله در آن حاضر نیست و فرد حاضر در صحنه بسا به اموری اطلاع می یابد که شخص غایب از صحنه از آن بی اطلاع است. گاه دستور شخص غیر حاضر به علت آن که از اوضاع جاری بی خبر است و در صحنه حضور ندارد به خاطر مصلحتی فراگیر ، نادیه گرفته می شود. آن مصلحت به ادعای آنان ، فتنه انصار بود که اگر از آن جلوگیری نمی شد آنها حکومت را به دست می گرفتند و آن گاه میان عرب اختلاف نمی شد آنها حکومت را به دست می گرفتند و آن گاه میان عرب اختلاف و کشتار رخ می داد. زیرا انصار می کوشیدند که مهاجران را از مدینه بیرون برانند ، تا مبادا به کینه های قبلی ،با انصار به جنگ برخیزند.
نیز گفتند : علت مخالفت ما با فرموده رسول خدا صلی الله علیه و آله آن است که اگر ما علی را به خلافت نصب می نمودیم ، مردم از اسلام به جاهلیت پیشین باز می گشتند و مرتد می شدند! آیا سزاوار است که برای پابرجایی فرمان رسول خدا، که ارتداد امت را در پی داشت ،اصل مهم تر را که حفظ دین باشد از دست دهیم ! پس چه بهتر که به مصلحت بزرگ تر عمل شود ، هر چند با مخالفت با دستور پیامبر صلی الله علیه و آله ! بنابراین برای فردی مانند... چندان دشوار نبود که با چنین توجیه ، دستور پیامبر صلی الله علیه و آله را کنار نهد. او به مخالفت با دستورهای پیامبر در حضور وی عادت داشت ، چنان که در صلح حدیبیه و نماز خواندن حضرت بر جنازه عبدالله بن ابی مخالفت کرد. مهم تر از همه ، مخالفت با دستور پیامبر در روزهای آخر زندگانی است که تقاضای قلم و کاغذ کرد تا وصیت کند و... این سرپیچی ها راه را برای سرکشی های آینده هموار کرد.بنابراین دیگر برای گفتار و کردار پیامبر چه امتیاز و فضیلتی باقی مانده بود ؟ تا مخالفت های بعدی با مقاومت مردم روبه رو شود. کسی که رویا روی پیامبر ، از پیروی دستور او سرپیچی کند ، تا کار به جایی رسد که برخی به طرفداری از او بگویند آوردن قلم و کاغذ لازم نیست و سپس کسی هم بر او نهیب نزند و اعتراض نکند ، آیا چنین فرد با جرات نمی تواند برای مصلحتی که خود در نظر دارد ،دستور پیامبر را کنار نهد و با ابوبکر بیعت نماید ؟! زمانی که مردم حدیث پیامبر را در مورد خلافت علی بن ابی طالب علیه السلام به عمر یادآور می شدند او می گفت : همین که رسول خدا در آخرین روز زندگانی ، ابوبکر را برای برقراری نماز جماعت به مسجد فرستاد ، دلیل نسخ گفتار گذشته خود در تاکید بر زمامداری علی است. (363)
آن چه بسیار حایز اهمیت است و سزاوار بود مردم پیرامون آن بیشتر بیندیشند ، این پرسش است : با فرض آن که بر پایه منابع معتبر ، موضوع زمامداری و جانشینی علی بن ابی طالب علیه السلام در حدود بیست سال پیش یوم الانذار ، در مکه به هنگام دعوت پیامبر صلی الله علیه و آله از خویشاوندانش صورت گرفت و در زمان های بعد ، ده ها بار تکرار گردید و در غدیر رسمیت یافت ، چگونه طرحی این گونه که بیست سال درباره تثبیت آن سرمایه گذاری شده است در آستانه وفات رسول اکرم صلی الله علیه و آله از سوی آن حضرت ، در زمانی کمتر از یک ساعت ، نسخ می شود ؟! آیا نسبت دادن چنین سیاستی به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بدترین اهانت به وی نیست !
360) اسرار آل محمد صلی الله علیه و آله ، ص 276 و 277. در شرح دعای صنمی از شیخ ابوالسعاده محلی همین استدلال از سوی خلیفه اول نقل شده است. سقیفه سخیفه ،ص 114 و 116.
361) ر.ک : شرح نهج البلاغه ،ابن ابی الحدید ، خطبه 66.
362) همان ، ج 12 ، ص 86.
363) همان ، ص 87.
