ابوعلى، فقيه، محدّث، از اصحاب امام جواد و امام هادى عليهماالسلام و وكيل بلندپايه امام حسن عسكرى عليه السلام ، در قم چشم به جهان گشود و احتمالاً در اواخر سده دوم (حدود 190 ه) تولّد يافت؛ زيرا وى از اصحاب امام رضا عليه السلام (شهادت 203 ق) به شمار نيامده و گويا در عصر آن امام عليه السلام نوجوانى بيش نبوده است. درباره وفات او، همين اندازه روشن است كه وى مدتى پس از وفات امام حسن عسكرى عليه السلام (م 260 ق) زنده بوده و دوران كهولت و پيرى اش را مى گذراند. در گزارشى از حسين بن روح قمى، كه در رجال كشى آمده است، مى خوانيم: «وى پس از وفات حضرت عسكرى عليه السلام نامه اى به امام عصر(عج) نوشت و اجازه خواست تا به حج سفر كند. حضرت نيز ضمن اجازه، پارچه اى براى او فرستاد. وى با ديدن پارچه، گفت: امام عليه السلام خبر وفات مرا داده است، و هنگام بازگشت از حج، در "حلوان" (واقع در "سر پل ذهاب" از توابع استان كرمانشاه) درگذشت.» اكنون قبر او در «سر پل ذهاب» پابرجاست و مورد احترام اهالى منطقه مىباشد.
وى در يك خانواده مذهبى و علمى در قم پرورش يافت و چون پدرش، اسحاق بن عبداللّه قمى، اهل دانش و از اصحاب امام كاظم عليهالسلام بود، احتمالاً در پرورش علمى او نقش بسزايى داشت. در ايام جوانى، آثار فضل و دانش و صفاى باطن در او نمايان گشت و در ميان مردم قم، چهرهاى مورد قبول يافت. وى در قم، علاوه بر پدرش، نزد استادانى همچون زكريّا بن آدمى قمى و زكريّا بن محمّد مؤمن قمى (م. ح 255 ق) استماعاتى داشت و تلاش او در فراگيرى فقه و حديث، چندان بود كه در عصر امام جواد عليه السلام (م شهادت 220 ق)، كه هنوز دوران جوانىاش را مىگذراند، به مقام شايسته اى رسيد، بگونه اى كه او را از محدّثان اين دوره و از اصحاب آن امام عليه السلام به شمار آورده اند. در عصر امام هادى عليهالسلام (220 ـ 254 ق)، كه وى دوران ميان سالى خود را سپرى مىكرد، مسافرت هايى به بغداد، كوفه و سامرّاء داشت و چندين نوبت خدمت امام هادى عليه السلام شرفياب شد و پرسش هايى را كه از آن امام مىنمود، در كتابى گردآورى كرد. وى طى مسافرت هايش به عراق، با استادان متعددى مانند بكر بن محمّد بن عبدالرحمن ازدى، عبداللّه بن ميمون، سعدان بن مسلم عامرى، ابوهاشم جعفرى بغدادى (م 261 ق) و ياسر خادم (م. حدود 260 ق) ملاقات داشت و از آنها حديث شنيد. در اين زمان، وى در فقه و حديث به حد كمال رسيد و بنا بر گزارش نجاشى و طوسى، از چهره هاى درخشان و «شيخ اهل قم» به شمار مى آمد.
احمد بن اسحاق در عصر امام حسن عسكرى عليه السلام (م 260 ق) به عنوان وكيل آن امام در قم، مشغول خدمت شد و خانهاش در قم محل رجوع علما، فقها و مردم عادى بود. به همين دليل، نجاشى او را «وافد القميين» معرفى كرده است. گفته مى شود: وى به دستور امام حسن عسكرى عليه السلام مسجد بزرگى در قم بنا كرد كه امروزه پابرجاست و به نام «مسجد امام» شهرت يافته است. برخى از گزارش ها حاكى از آن است كه وى در مسافرت اخيرش به سامّراء، كه وجوهات اهالى قم را نزد امام حسن عسكرى عليه السلام برده بود، امام عصر(عج) را ديد و با آن امام صحبت كرد. در اين مسافرت، شاگردش، سعد بن عبداللّه اشعرى (م 299 ق)، نيز با او بود و گزارش مذكور را نقل كرده است. حتى در گزارش طوسى آمده است كه وى پس از رحلت امام حسن عسكرى عليه السلام ، با امام عصر (عج) درباره ادعاى جعفر كذّاب (برادر امام حسن عسكرى عليه السلام ) مكاتبه داشت و در پى آن، امام عليه السلام با صدور توقيعى مفصّل، نسبت به ادعاى عمويش هشداد داد و جعفر را فردى «مفسد» معرفى كرد.
وى در قم شاگردان متعددى تربيت كرد كه مشهورترين آنها سعد بن عبداللّه اشعرى (م 299 ق)، عبداللّه بن جعفر حميرى (م. بعد 297 ق)، محمّد بن حسن صفّار قمى (م 290 ق) و على بن ابراهيم قمى (م. حدود 275 ق) بودهاند. از تأليفات او، كتاب هاى علل الصوم، علل الصلاة و مسائل الرجال (پرسش هايى از امام هادى عليه السلام درباره حال راويان) معرفى شده اند.[1].
عالمان شیعه
7 .احمد بن اسحاق قمى، به قدرى عزيز در نزد آن حضرت بود كه به هنگام ولادت امام عصر(ع)، امام عسكرى(ع) به او نامه نوشته، از تولد حجت الهى او را آگاه ساخته[2]و توفيق تشرف به محضر كعبه مقصود را پيدا كرده[3]پس از شهادت امام عسكرى از سوى حضرت بقيةاللّه بر وكالت خود پابرجا مانده[4]مدتى در آوه اقامت كرده، سپس در قم رحل اقامت افكنده[5]به هنگام عزيمت به قم در «حلوان» (سر پل ذهاب) رحلت كرده، در همانجا مدفون شده[6]
ابوعلى احمد بن اسحاق اشعرى قمى، توقيعاتى نيز از سوى حضرت به همراه داشت.
او در عصر خود از بزرگان فقها و محدثين قم محسوب مىگشت; به گونه اى كه در بين علماء خاندان اشعرى از درخشندگى خاصى برخوردار بودكشى با سند كامل از ابومحمد رازى روايت كرده است كه گفت: من و احمد بن ابى عبدالله برقى در عسكر (پادگان) بوديم; كه فرستاده اى از سوى آن مرد آمد و گفت: حضرت مى فرمايد: عليل، ايوب بن نوح، ابراهيم بن محمد همدانى، احمد بن حمزه و احمد بن اسحاق همه مؤثق هستند
از جمله اساتيد و مشايخ اين راوى بلندمرتبه; عبدالله بن ميمون، زكريا بن آدم و يا سرخادم بودند و ازشاگردانش; سعد بن عبدالله اشعرى، على بن ابراهيم قمى و سهل بن زياد آدمى رازى بودند.[7]
روزی احمد بن اسحاق قمی به امام عسكرى(ع) در سامرا عرض كرد: امام بعد از شما كيست؟
امام(ع) برخاسته به اندرون رفت، فرزند دلبندش را كه حدودا سه ساله بود و چهره اش چون ماه چهارده شبه مىدرخشيد وارد مجلس كرد و خطاب به احمدبن اسحاق فرمود: اگر نبود كه تو در نزد خدا و حجج الهى عزيز و گرامى هستى، من فرزندم را به تو نشان نمىدادم.
احمد بن اسحاق از نشان امامت پرسيد، يك مرتبه آن نور ديده لب هاى نازك تر از گلش را حركت داد و به عربى فصيح فرمود:
أنا بقيّةاللّه فى أرضه، والمنتقم من أعدائه، فلا تطلب أثرا بعد عين.
من تنها بازمانده الهى هستم، من دست انتقام الهى از دشمنان اويم، پس از مشاهده ديگر از نشانه مپرس.[8].«سری از اسرار »
________________________________________
[1] مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل، ميرزا حسين نورى طبرسى، چ دوم، قم، مؤسسه آل البيت الاحياء التراث، 1409 ق؛
[2] صدوق، كمالالدين، ج2، ص434.
[3] طوسى، الفهرست، ص70.
[4] طبرى، دلائل الامامه، ص503.
[5] تاريخ قم، ص219.
[6] كشى، رجال، ص557؛ طبرسى، احتجاج، ج2، ص466.
[7] مجله ماهنامه کوثر شماره 7
[8] فصلنامه موعود شماره 16
