بر هیچ انسان اندیشمند و اهل تحقیق پوشیده نیست که یکی از مهمترین عوامل ماندگاری دین، تلاش‏ها و رنج هایی بود که جمعی از مردان الهی متحمل شدند تا چرغ فروزنده دین و دیانت روشن بماند.
در این راستا، گروهی که نقش برجسته و ممتازی داشتند، محدّثان و روایتگرانی هستند که آثار و اخبار اهل بیت عصمت و طهارت(ع) را همانند گوهرهایی گرانبها به نسل‏های بعدی رسانیدند؛ بنابراین معرفت و شناخت این چهره‏های گمنام تاریخ حدیث و فقه شیعی، بر دست اندرکاران تحقیقات کاری است ارزشمند و راهگشا.
اسم و کنیه
یکی از این چهره‏ها و ستاهرهای آسمان علم و حدیث، در شهر قم «عبدالله بن صُلت قمی» است؛ که کنیه ‏اش ابوطالب و نسبتش قمی است.(1) درباره تاریخ ولادت او نمی‏شود نظریه قاطعی ابراز کرد؛ ولی می‏توان حدس زد که در نیمه دوم سده دوم هجری چشم به جهان گشود.
استادان
ابوطالب قمی برای عمق بخشیدن به معرفت و دانش خویش، از محضر استادانی بزرگ که در رأس آن‏ها امام معصوم(ع)قرار داشت، نهایت استفاده و فیض را برد و از هیچ تلاشی کوتاهی نکرد.
در این بخش به نام جمعی از استادان روایتی او اشاره می‏کنیم:
- 1محمد بن ابی عمیر: از راویان والامقام و شخصیّت بزرگواری است که تمام گزارش دهندگان تراجم دانشوران شیعه،
از او به خوبی و نیکی یاد کرده و او را به بهترین شکل ستوده‏اند. وی نه تنها یک شخصیّت فعّال در عرصه حدیث و روایت امامان شیعه است، عنصری مبارز و نستوه و قهرمانی است که چندین سال در حکومت استبدادی هارون الرشید و مأمون در زندان ستم آن‏ها به سر برده و او را بارها تازیانه زدند تا منصب قضاوت را در یک حکومت خودکامه قبول کند، ولی او زیر بار نرفت و تسلیم نشد.(2)
- 2بکربن محمد ازدی:(3) کنیه ‏اش ابومحمد، از شخصیت‏ های موجّه و برجسته شیعی و از خاندان رفیع «آل غامد» است که اهل کوفه بود. وی در محضر مبارک امام موسی بن جعفر و امام رضا(ع)کشب فیض کرد و بهره‏های فراوان نصیبش شد.(4) او استاد محمّد بن ابی عمیر نیز بود.(5)
- 3حسن بن علی بن فضّال: کنیه ‏اش ابو محمد، از برترین اصحاب امامان شیعی است. وی در میدان حدیث سرآمد بود و از محدّثان بسیار برجسته شیعه به شمار می‏رفت. در عرصه اخلاق و عبادت نیز به کمال و خلوص و تواضع رسید. این قطعه تاریخی مربوط به این مرد بزرگوار است که به خارج شهر می‏رفت، در میان صحرا سر به سجده می‏گذاشت و آن چنان سجده ‏اش را طول می‏داد که پرنده ‏های صحرا می‏آمدند بر بالای پشت او می ‏نشستند و تصوّر می‏شد که او تکّه‏ای پارچه است که در صحرا افتاده است و حیوانات وحشی در اطراف او می ‏چرخیدند و از او نمی‏رمیدند.(6) فضل بن شاذان در ستایش از او چنین می‏گوید:
«از جمعی از مردم، که با هم آهسته گفتگو می‏کردند، شنیدم که یکی از آنان گفت: در این کوه مردی است به نام ابن فضّال، عابدترین انسان روزگار است که ما دیده ‏ایم و به یاد داریم.»(7)
- 4عبدالله بن مغیره:(8) کنیه ‏اش ابو محمد و اهل کوفه است. ابو محمد چهره بسیار موثّق و موجّه داشت و هیچ کس در بزرگی و تقوا به او نمی‏رسید. وی از یاران بلند مرتبه حضرت امام موسی بن جعفر(ع)بود و تألیفات فراوانی داشت.(9)
- 5یونس بن عبدالرحمن قمی:(10) کنیه‏اش ابو محمد و معروف به «مولی آل یقطین» بود. یونس از یاران حضرت موسی بن جعفر و حضرت رضا(ع) شخصیتی عظیم، از اصحاب اجماع و دارای برازندگی ویژه در حوزه حدیث، روایت و مبارزه با بدعت ‏ها و مذاهب باطله است.(11)
شاگردان
از امتیازات یک عالم دین شناس، آن است که همان گونه که خود از دیگران بهره ‏های علمی برده، دانسته هایش را در قالب گفتار یا تألیف کتاب به دیگران انتقال دهد زیرا این روشنی پسندیده و مایه حیات علم است.
ابوطالب قمی، در این زمینه به موفّقیت ‏هایی نائل آمد و جمعی از علمای دین از محضرش بهره بردند و در این بخش مناسب است به اسامی تعدادی از آنان اشاره شود:
- 1محمد بن عبدالجبّار قمی:(12) لقبش ابن ابی الصهبان، محدّث فرزانه و موثّق و از یاران امام دهم شیعیان حضرت هادی(ع)است.(13)
- 2احمد بن محمد بن عیسی قمی: در شأن و مقام او همین بس که درباره ‏اش گفته ‏اند: ریاست قم با او بود و از موثّق‏ترین و موجّه‏ ترین دانشمندان قم و از یاران چهار امام، از حضرت رضا تا حضرت امام حسن عسکری(ع)بود.(14)
- 3ابراهیم بن هاشم قمی:(15) از برجسته ‏ترین راویان اخبار امامان معصوم است. درباره‏اش گفته ‏اند:
اولین محدّثی بود که اخبار دانشمندان شیه را از کوفه به قم آورد و در آن جا نشر داد و موجب رونق بخشیدن به انتشار آثار اهل بیت شد. او پدر علی بن ابراهیم قمی صاحب کتاب «تفسیر علی بن ابراهیم» است. شیخ کلینی در «کافی» روایات زیادی از علی بن ابراهیم روایت می‏کند(16) و علامه ممقانی در کتاب گران سنگ خود در زمینه ترجمه حالات این شخص بزرگوار حقّ مطلب را به جای آورده است.(17)
سیمای او از منظر بزرگان
دانشوران تراجم نویس شیعه با نظری مثبت به شخصیّت ابوطالب قمی، نگریسته ‏اند و او را مورد ستایش قرار داده‏اند.
مرحوم شیخ طوسی (متوفّای سال 460ه. ق) می‏گوید:
«عبدالله بن صلت، کنیه ‏اش ابوطالب، چهره ‏ای موثّق و موجّه و مورد اطمینان است.»(18)
نجاشی می‏نویسد:
«عبدالله بن صلت قمی مورد توجه و عنایت و وثوق است.»(19)
شیخ صدوق (متوفّای 381ه. ق) در مقدّمه کتاب «اکمال الدین» می‏نگارد:
«احمد بن محمد بن عیسی اشعری قمی، با آن همه عظمت و مقام بلند، از کسانی است که از ابوطالب قمی (عبدالله بن صلت(ره)) روایت نقل می‏کند.»(20)
بزرگان دیگر مانند علّامه حلّی، محقق اردبیلی، علامه ممقانی و آیت الله خوئی در کتاب‏های خود به آنچه از شیخ طوسی و نجاشی نقل کرده‏ایم، بسنده کرده‏اند.(21)
رابطه با امام(ع)
یکی از معیارهای شناخت شخصیت راویان آثار اهل بیت(ع) پیوند آنان با ولایت و عشق و علاقه ‏ای است که به حضرات معصومان ابراز می‏دارند. ابوطالب قمی یکی از آن محدثانی است که با امام معصوم(ع)رابطه ویژه‏ای داشت.
علّامه کشّی می‏گوید:
«حمدان بن احمد نهدی برایم گفت: ابوطالب قمی به من گفت: «نامه‏ای به حضرت امام جواد(ع)نوشتم و همراه آن نامه از حضرت خواستم به من اجازه دهد تا درباره پدرش حضرت رضا(ع)اشعاری بسرایم.»
امام جواد(ع)در پاسخ نوشته بود: «نه فقط برای پدر بزرگوارم، بلکه برای من هم شعر بگو و بر مظلومیّت ما اشک بریز.»
محمد بن عبدالجبار قمی از قول عبدالله بن صلت، ابوطالب قمی، چنین می‏گوید:
«چند قطعه شعری را که در رثای حضرت رضا(ع)سروده بودم، طی یک نامه به محضر حضرت امام نهم شیعیان فرستادم و از امام درخواست کردم که اجازه دهد چنین اشعاری درباره حضرت امام رضا(ع)بسرایم.
حضرت امام جواد(ع)گویا از آن اشعار بسیار خوشش آمده و آن‏ها را پسندیده بود؛ لذا همان اشعار را بریده و برای خود نگه داشتند و در بالای صفحه باقیمانده نوشتند: بسیار عالی سروده‏ای، خداوند به تو جزا و پاداش نیکو عناین فرماید.»(22)
ضمناً این محدّث از کسانی است که در آخر عمر مبارک امام جواد(ع)به محضر آن بزرگوار مشرف شدند و دعای امام را درباره جمعی از یارانش، همانند: صفوان بن یحیی، زکریا بن آدم، سعد بن سعد و محمد بن سنان شنیدند.(23)
صحابی امام(ع)
عبدالله که از جمله دلباختگان اهل بیت(ع) است، وفاداری و اخلاص خویش را با نقل روایت و تلاش پیگیر برای گسترش فرهنگ شیعی به اثبات رساند و در این راه مقدس از هیچ تلاشی فروگذار نکرد.
تمام رجال نویسان، او را نه تنها در زمره یاران امام رضا و حضرت جواد(ع) بلکه از یاران حضرت هادی(ع)نیز می‏دانند. او به حضور این سه امام بزرگوار رسید و از محضر مقدس بعضی از آنان روایت و حدیث نقل کرد. مرحوم شیخ طوسی در کتاب رجال در یک جا او را از یاران امام رضا(ع)و در جای دیگر از یاران حضرت جواد(ره) می‏داند.(24)
نجاشی ضمن ستایش، او را از یاران حضرت رضا(ع)می‏داند و می‏گوید: از آن بزرگوار رویات می‏کند. مرحوم آیت الله خویی یادآوری می‏کند که: اگر چه بزرگان علم رجال و تراجم، عبدالله را در شمار یاران حضرت هادی(ع)نیاورده‏اند، شاید به ذهن برسد که او حضرت هادی(ع)را درک نکرده است؛ ولی واقعیت این چنین نیست؛ چون بنابر سخن صدوق در کتاب «اکمال الدین» او آن زمان در قید حیات بود؛ به طوری که محمد بن حسن صفّار قمی با وی ملاقات کرد. و جناب صفّا در سال 290ه. ق از دنیا رفته است.(25)
خاندان
عبدالله بن صلت قمی در خانواده‏ای دیده به جهان گشود و رشد یافت که افراد آن خانواده دل و جانشان آکنده از عشق به آل پیغمبر(ع)بود. خانواده‏ای که به تشیّع بودن مشهور بودند.
مثلاً فرزندش به نام، علی از پدر بزرگوارش روایت نقل کرده است و چنین فرزند محدّثی در دامن پاک او تربیت شد.(26)
عبدالله برادری به نام علی بن صلت داشت و میزان قدر و منزلت خاندان عبدالله از این قطعه جالب تاریخی که شیخ بزرگوار صدوق در «اکمال الدین» نقل می‏کند، ظاهر می‏شود، آن جا که می‏نویسد:
«من بعد از زیارت قبر حضرت رضا(ع)در طوس، به قم آمدم. در قم که بودم، یکی از بزرگان علم و فضل که آثار جلال و بزرگی در شمایل او آشکار بود، از بخارا بر ما وارد شد. من آرزو داشتم که با او ملاقات کنم و او را از نزدیک ببینم، چون او انسانی دین دار و خردمند بود و در راه مستقیم تشیع قرار داشت. وی جناب محمد بن الحسن بن محمد بن احمد بن علی بن صلت قمی بود که خداوند بر توفیقات او بیفزاید. پدرم (ابن بابویه) از جدّ بزرگوار او، محمد بن احمد روایت نقل می‏کند و همیشه از موقعیت علمی و عملی و زهد و فضل و عبادت او تمجید می‏کرد.
چون خداوند توفیق داد که با این مرد بزرگ که از خاندانی رفیع و جلیل است، ملاقات کنم خداوند متعال را شکر کردم که چنین سعادتی نصیب من شد و محبت او را در دلم افکند.»(27)
شیخ صدوق با آن شخصیت و عظمتی که خود داشت، این چنین هنگامه دیدار یکی از خاندان عبدالله بن صلت، از بیت رفیع او تجلیل می‏کند و این مایه شگفتی و نشانه گرایش ایمانی، اعتقادی و قلبی این خاندان شیعی به امامان شیعه است.
آثار
با آن که عبدالله از محدثان معروف و از شاگردان و راویان امامان معصوم(ع) بود؛ اما در منابع و مآخذ، چندان تألیف و تصنیفی از او به یادگار نمانده است.
شیخ طوسی می‏گوید: «او کتابی دارد.»(28) و جناب نجاشی می‏نویسد: «او کتابی در تفسیر قرآن دارد.»(29) البته امکان دارد کتاب‏های دیگری نیز داشته باشد بر اثر حوادث روزگار از بین رفته‏اند.
رحلت و مدفن
زمان غروب این ستاره تابناک شیعه همچنان در هاله‏ای از ابهام است. آنچه مسلم است این که: «صفّار قمی» او را ملاقات و از او روایت نقل کرد.(30) و جناب محمد بن حسن صفّار در سال 290ه. ق از دنیا رحلت کرد. با عنایت به این قطعه تاریخی شاید بتوان حدس زد که چراغ عمر این محدّث جلیل القدر در نیمه دوم، سده سوم هجری، خاموش شد و مرغ روحش به سوی جنان پرواز کرد؛ ولی این کار در کدام سرزمین و کدام شهر از دنیا رفت و در کجا مدفون شد نیز مشخص نیست.
والسلام علیه یوم ولد و یوم مات و یوم یبعث حیّاً.
نمونه‏ای از رایات
مقام رسول خدا(ص)
با واسطه از حضرت ابی جعفر امام باقر(ع)روایت می‏کند ،وی می‏گوید: امام فرمود:
«اسم رسول اکرم(ص)در صُحُف ابراهیم(ع) احمد» و در قرآن «محمّد» است.»
کسی از امام پرسید: معانی این اسم‏ها چیست؟ امام فرمود:
«ماحی، یعنی محو کننده بت‏ها و هر معبود باطل، حدّ، یعنی: پیامبری که با هر کس که دشمن خدا و اسلام بود، مبارزه و پیکار می‏کرد چه آن دشمنان از قریش باشند یا غیر قریش. اما احمد، خداوند در تمام کتاب‏های آسمانی او را از جهت خوبی و نیکی رفتارش ستوده و ستایش کرده است. اما محمد، خداوند و فرشتگان و تمام انبیا و همه امت‏های پیامبران گذشته، رسول اسلام را می‏ستایند و بر او درود و تحیّت می‏فرستند. اسم آن حضرت بر عرش چنین نوشته شده است: محمّدٌ رسول الله:6
یکی از صفات برجسته پیامبر گرامی این بود که می‏فرمود:
«یکی از کارهایی که من تا آخر عمر ترک نخواهم کرد، سلام کردن بر بچه هاست، تا به عنوان روش و سنّت از من برای امّت بماند.»(31)
مقام جعفر بن ابیطالب(ع)
ابوطالب قمی از امام باقر(ع)با واسطه روایت می‏کند که حضرت فرمود:
«خداوند به رسول خدا وحی کرد که: من از جعفر، پسر ابوطالب به خاطر چهار خصلت که در او وجود دارد، راضی هستم. رسول گرامی جعفر را خواست و آنچه را که خداوند به پیامبر خبر داده بود، به او گفت: جعفر عرض کرد: ای رسول خدا! اگر خداوند خبر نمی‏داد، من این چهار خصلت را افشا نمی‏کردم:
- 1در عمرم هرگز شراب نخورده‏ام؛ چون می‏دانم اگر شراب بخورم، نعمت عقل را از دست می‏دهم.
- 2هرگز دروغ نگفته ‏ام؛ چون دروغ گفتن از شخصیّت و مروّت انسان می‏کاهد.
- 3هرگز در زندگی عمل منافی با عفّت انجام نداده‏ام.
- 4هیچ گاه پیشانی در مقابل بت نساییده‏ام؛ چون آن‏ها وجودات بی خاصیت اند، نه به انسان سود می‏رسانند و نه ضرر را از او دور می‏کنند.
این جا بود که رسول خدا دست بر شانه جعفر گذاشتند و فرمودند: «تو لیاقت و شایستگی دارد که خداوند متعال دو بال به تو عطا کند و در بهشت با فرشتگان پرواز کنی.»(32)

ابوالحسن ربانی صالح آبادی
___________________________
1 رجال شیخ طوسی، ص 380و 403رجال کشی، ج 2ص 514رجال نجاشی، ص 150فهرست شیخ طوسی، ص 106خلاصه علامه، ص 105و وسائل الشیعه، ج 20ص .336
2 معجم الرجال الحدیث، ج 10ص 223و رجال نجاشی، ص .229
3 معجم الرجال، ج 10ص .233
4 رجال نجاشی، ص .78
5 رجال کشی 7ج 2ص .856
6 رجال نجاشی، ص .24
7 همان، ص .24
8 معجم الرجال، ج 10ذیل شماره .6927
9 رجال نجاشی، ص .149
10 معجم الرجال، ج 10ذیل شماره .6927
11 رجال نجاشی، ص .311
12 رجال شیخ، ص 435و جامع الروات، ص .492
13 خلاصه علامه، ص 142و رجال شیخ، ص .423
14 رجال نجاشی، ص .60
15 جامع الروات، ج 2ص 492و تنقیح المقال، ج 2ص .351
16 رجال نجاشی، ص .12
17 تنقیح المقال، ج .1
18 رجال شیخ طوسی، ص 380و .403
19 رجال نجاشی، ص .150
20 اکمال الدین و اتمام النعمة، ص .3
21 خلاصه علامه، ص 105جامع الروات، ج 1ص 492و معجم الرجال، ج 10ص .224
22 رجال کشی، ج 2ص .838
23 همان، ص .792
24 رجال شیخ، ص 380و .403
25 معجم الرجال، ج 10ص .223
26 نجاشی، ص .150
27 اکمال الدین، ص .3
28 فهرست شیخ طوسی، ص .106
29 رجال نجاشی، ص .150
30 اکمال الدین، ص .3
31 امالی صدوق، ص 67مجلس 17حدیث .3
32 همان، ص 70مجلس 17حدیث .7

نوشتن دیدگاه